نگاهی اجمالی به پایان‌نامه‌های دانشگاهی در زمینه حوزه و روحانیت (به استناد وب‌سایت ایران داک)
حمید عنایت‌اللهی[1]
مقدمه
یکی از راه‌های تحلیل شرایط و بحران‌های موجود در کشورها، بررسی خروجی‌های علمی و پژوهشی مراکز تولیدکننده علم است. در صورت ایجاد یک ارتباط دوطرفه بین صحنه میدانی و مدیریتی یک جامعه و عرصه‌های علمی و درنتیجه، یک دیالکتیک مناسب بین تولیدکننده و مصرف‌کننده علم در این فضا، تحولات مهمی در زمینه رشد آن جامعه رخ خواهد داد.
یکی از این عرصه‌ها، پایان‌نامه‌های دانشگاهی است که توصیف‌کنندۀ دل‌مشغولی‌ها و دغدغه‌های علمی دانشجویان مقطع دکتری و ارشد و اساتید هدایت‌کننده پایان‌نامه‌ها است. طی چند سال گذشته، مراکز مختلفی درصدد تجمیع این پایان‌نامه‌ها بوده‌اند که معتبرترین آن‌ها مجموعه ایران داک وابسته به وزارت علوم است. در فضای حوزه‌های علمیه نیز معاونت پژوهش حوزه با ایجاد برخی سامانه‌ها به تجمیع پایان‌نامه‌های حوزوی پرداخته است.
تجمیع عناوین پایان‌نامه‌ها بیشتر جنبه پیشینه‌گیری و عدم تکرار موضوعات کارشده در پایان‌نامه‌های بعدی است و در عرصه تحلیل و تبیین مسیر علمی کشور در موضوعات مختلف کمتر مورد بهره‌برداری قرار گرفته است؛ درحالی‌که پایان‌نامه‌ها درواقع، تبیین‌کننده وضعیت هر کشور در حوزۀ تولید علم و ترسیم دغدغه‌های جامعه نخبگانی است.
بر این اساس و با هدف بررسی وضعیت حوزه و روحانیت در پایان‌نامه‌های دانشگاهی، بر اساس کلیدواژه‌های خاصی به بررسی اجمالی عناوین موجود در سایت ایران داک پرداختیم. این پایان‌نامه با 5 کلیدواژه موردبررسی آماری قرار گرفت:
- حوزه علمیه
- روحانیت
- طلاب
- طلبه
- مرجع تقلید
عناوین فوق، طی دوره ده‌ساله سال‌های 87 تا 97 و در دو مقطع کارشناسی ارشد و دکترا موردبررسی قرار گرفت که گویه‌های شایان‌توجهی از دو جهت کیفیت و کمیت ارائه می‌دهد که در این گزارش تلاش می‌کنیم بدان اشاراتی داشته باشیم.
نگاهی به آمارها بر اساس کلیدواژه‌ها
حوزه علمیه
کلیدواژه حوزه علمیه از سال 87 تاکنون سیر صعودی داشته و از قریب به 4 پایان‌نامه در سال 87 به 10 در سال 92 و درنهایت به 7 در سال 97 رسیده است.
در این بین، 60 پایان‌نامه در مقطع کارشناسی ارشد و 4 عنوان مقطع دکتری بوده و رشته‌های تاریخ، معارف اسلامی، جامعه‌شناسی و علوم سیاسی بیشترین اقبال را این عنوان در پایان‌نامه‌های خود داشته‌اند.
روحانیت
کلیدواژه روحانیت نیز از سال 87 تاکنون سیر صعودی داشته و از قریب به 5 پایان‌نامه در سال 87 به 49 در سال 95 و درنهایت به 38 در سال 97 رسیده است.
در این کلیدواژه، 290 عنوان در مقطع کارشناسی ارشد و 28 عنوان در مقطع دکتری و به ترتیب در رشته‌های تاریخ، علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، معارف اسلامی بیشترین آمار را داشته است.
طلاب
کلیدواژه طلاب از تعداد 6 پایان‌نامه در سال 87 به 26 در سال 97 رسیده و 160 عنوان در مقطع کارشناسی ارشد و 8 عنوان در مقطع دکتری بوده است.
در بین رشته‌ها به ترتیب معارف اسلامی، تاریخ، جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی بیشترین فعالیت را داشته‌اند.
طلبه
کلیدواژه طلبه از تعداد 6 پایان‌نامه در سال 88 به 2 در سال 89 و در سیری صعودی در سال 97 به 9 پایان‌نامه رسیده که 51 عنوان در کارشناسی ارشد و 3 عنوان در مقطع دکتری بوده است.
این عنوان به ترتیب در رشته‌های جامعه‌شناسی، روان‌شناسی عمومی، آموزش‌وپرورش و تحقیقات تربیتی بیشترین رتبه را داشته است.
مرجع تقلید
کلیدواژه مرجع تقلید از تعداد 5 پایان‌نامه در سال 89 و پس از افت در سال‌های 91 و 92 رشدی صعودی داشته و در سال 97 به 10 عنوان رسیده که 36 عنوان در کارشناسی ارشد و 9 عنوان در مقطع دکتری بوده است.
در زمینه رشته‌ها نیز به ترتیب رشته‌های تاریخ، ادبیات عرب، حقوق و علوم سیاسی بیشترین عنوان را به خود اختصاص داده‌اند.
مرور برخی از عناوین
در کنار آمارهای فوق در 5 کلیدواژه حوزه علمیه، روحانیت، طلبه، طلاب و مرجع تقلید که همگی گویای استقبال جامعه دانشگاهی به فضای حوزوی است، نگاهی به برخی از عناوین پایان‌نامه‌ها هم در نوع خود شایان توجه است. رشد موضوعات توصیفی از زندگی و مسائل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی طلاب و روحانیون یکی از پربسامدترین موضوعاتی بوده که در بین پایان‌نامه‌های قابل رصد است به‌عنوان نمونه:
- مقایسه سرمایه روانی و هوش هیجانی در دانشجویان و طلبه‌های شهرستان اسفراین (دانشگاه پیام نور استان خراسان جنوبی، مرکز پیام نور فردوس، مقطع کارشناسی ارشد، سال 97)
- رابطه ویژگی‌های شخصیتی و جهت‌گیری مذهبی با سازگاری و رضایت‌مندی زناشویی زنان طلبه (دانشگاه گیلان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، مقطع کارشناسی ارشد سال 95)
- اثرات دین بر سلامت روان دانشجویان و طلاب شهر قم: یک بررسی تطبیقی با رویکرد اجتماعی- روانی (دانشگاه مازندران، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، مقطع کارشناسی ارشد سال 92)
- تحلیل ارتباط‌شناختی وبلاگ‌نویسی طلاب (مورد مطالعه: وبلاگ‌های طلاب شیعه فارسی‌زبان) (دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام، دانشکده تاریخ و مطالعات سیاسی، مقطع کارشناسی ارشد سال 90)
- بررسی نقش عوامل اجتماعی-اقتصادی در نگرش به مدرنیته: مقایسه طلاب حوزه علمیه قم و دانشجویان دانشگاه تهران (دانشگاه شیراز، دانشکده اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی، مقطع کارشناسی ارشد سال 94)
- بررسی عوامل مؤثر بر نگرش همسران طلاب به لباس روحانیت (دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام، دانشکده فرهنگ، علوم اجتماعی و رفتاری، مقطع کارشناسی ارشد، سال 94)
- عوامل مؤثر بر میزان مشارکت اجتماعی طلاب شهر تهران (دانشگاه پیام نور استان تهران، مرکز پیام نور تهران غرب، مقطع کارشناسی ارشد، سال 1390)
نگاهی به عناوین فوق و ده‌ها عنوان پایان‌نامه دیگر نشان می‌دهد رویکردی توصیفی به حوزه و روحانیت طی یک دهه گذشته در میان جوامع دانشگاهی شدت گرفته است. رویکردی که نشان از جذاب بودن اصل موضوع برای قشر دانشگاهی کشور است.
تحلیل
- مهم‌ترین گویۀ آمارها و ارقام فوق، علاقه‌مندی به فهم حوزه و روحانیت به‌عنوان یک سوژه در بین کنشگران علمی جامعه است. اگر روزگاری حوزه و روحانیت در هاله‌ای از ابهام و بسیاری از مسائل آن کمتر مورد اقبال و بیشتر جنبه اسرار درون حوزوی داشته، امروزه جریانی در سطح علوم آکادمیک کشور درصدد شناسایی و توصیف این مسائل است.
از سوی دیگر، امروزه ژورنالیسم حوزوی و رسانه‌هایی که در فضای حوزه در حال تولید محتوی هستند، کم نبوده و همین مسئله منابع شایان‌توجهی را در اختیار علاقه‌مندان به موضوع روحانیت قرار می‌دهد و علی‌رغم برخی از باورها در خصوص وجود اسرار در حوزه و روحانیت،[2] امروزه سرزدایی از همه عرصه‌هایی که قابلیت سوژه شدن دارند، یکی از ویژگی‌های علوم جدید است. این روند به‌طورقطع تشدید خواهد شد و مسائل روحانیت روزبه‌روز در سه حوزه علوم آکادمیک، نشریات و مجلات و رسانه‌ها بیشتر منتشر خواهد شد.
- امروزه در رویکردهای مسئله محور -که مدنظر مدیر محترم حوزه‌های علمیه است-، شناخت وضع موجود یکی از اولویت‌های هر سازمان و نهادی است. حجم عظیم پایان‌نامه‌های کارشده در فضای دانشگاهی کشور می‌تواند در دو فضا کارایی بالایی برای مدیران حوزه داشته باشد:
فضای اول) شناخت وضع موجود، این پایان‌نامه‌ها گنجینه‌ای بی‌نظیر از وضع موجود حوزه را در عرصه‌های و از منظرها و کیفیت‌های مختلف بررسی کرده‌اند که می‌توان از آن‌ها در راستای شناسایی وضع موجود در حوزه بهره جست.
فضای دوم) مسئله شناسی، بخشی از این پایان‌نامه به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به مسائل موجود در بین طلاب و روحانیون اشاراتی داشته‌اند که در این فضا نیز می‌توان از نظرات کارشناسی‌شده و ارزیابی‌شده بهره‌برداری کرد.
3. روند طی‌شده در فضای حوزه و روحانیت‌پژوهی در فضای دانشگاهی کشور، می‌تواند با بهره‌گیری از دانش دانشگاهی و با رویکردی بومی در حوزه رخ دهد. در شرایط فعلی، روحانیت‌پژوهی و پرداختن به توصیف فضای روحانیت و حوزه در بین پایان‌نامه‌های حوزوی بسیار خالی است که نیازمند تولید علم و بهره‌گیری از علوم جدید در حوزه است.
[1]. دانش‌آموخته حوزه علمیه قم
[2]. http://www.hawzahnews.com/news/336883
