مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (قدس سره) میان فرصتها و چالشها
عبدالله مجیدی
درآمد
مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) در سال 1367 و در زمان حیات حضرت امام در پی نامهای از مرحوم سید احمد خمینی در نیمه اول شهریور 1367 به حضرت امام و ذکر ضرورت حفظ سخنان و پیامهای مکتوب و شفاهی حضرت امام و همچنین اسناد تاریخی و کتابهای ایشان شکل گرفت. حضرت امام در پاسخ به نامه، مرحوم سید احمد خمینی را «برای تنظیم و تدوین کلیه مسائل مربوط به خود که بسا در رسانههای گروهی اختلافات و اشتباهاتی رخ داده است، انتخاب» کردند.
حجتالاسلام سید احمد خمینی بر اساس حکم حضرت امام خمینی و بر مبنای طرحی که آقایان محمدعلی انصاری و حمید انصاری تدوین کرده بودند و کلیات آن مورد موافقت حضرت امام و رؤسای سه قوه قرار گرفته بود، مؤسسهای را در سال 1367 با نام «مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی» تأسیس کرد و پس از ارتحال حضرت امام، مسئولیت ادارۀ مؤسسۀ و حرم حضرت امام را طی حکمی به حجتالاسلام محمدعلی انصاری سپرد.
پس از درگذشت مرحوم سید احمد خمینی، حجتالاسلام سید حسن خمینی در اردیبهشت 1374 با نامهای به مقام معظم رهبری برای تولیت مؤسسة حفظ تنظیم و نشر آثار امام کسب تکلیف کرد. وی در این نامه با بیان اینکه «همه امور را بنا به فتوای امام راحل به مقام شامخ ولایت میدانم»، تنفیذ وصیت مرحوم سید احمد خمینی را درخواست کرد. مقام معظم رهبری نیز در پاسخ به این نامه در دوم اردیبهشت 1374 وصیت مزبور را تنفیذ کردند.
حجتالاسلام سید حسن خمینی در تیرماه سال 1374 با حکمی مجدد، انتخاب پدر را تأیید و حجتالاسلام محمدعلی انصاری را در مسئولیت حرم امام و مؤسسه ابقا کرد و در حکم جداگانهای آقای حمید انصاری را نیز به قائممقامی مؤسسه منصوب کرد.
این مؤسسه علاوه بر انتشار آثار مستقیم و غیرمستقیم حضرت امام، به فعالیتهای علمی مرتبط با جنبههای گوناگون شخصیت ایشان نیز گسترش یافت و محصولاتی در قالب مجلات، کتابها، دانشنامه و سایتها منتشر شدند. فعالیت این مرکز علاوه بر انتشار آثار مستقیم و غیرمستقیم حضرت امام، به فعالیتهای علمی مرتبط با جنبههای شخصیتی امام نیز گسترش یافت. رویکردهای علمی و بیشتر سیاسی این مرکز، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی را گاه به بحثهای حاشیهای و جنجالی سوق میداد و موجب بروز مباحث گوناگون در دورههای مختلف شده است. انتقادها علیه این مؤسسه در سال اخیر شتاب و شدت بیشتری یافته است.
فعالیتهای مؤسسه
مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی ازلحاظ ساختاری در پنج معاونت آموزش، پژوهشی، اداری مالی، بینالملل و فرهنگی، هنری و ارتباطات سامان یافته است. این مؤسسه علاوه بر تهران در شهرهای اصفهان، قم، نجف و خمین دفتر نمایندگی دارد.
شاید بتوان مهمترین بعد فعالیتی این مؤسسه را در حوزة پژوهشی دانست. این فعالیتهای در قالبهای گوناگونی منتشر میشوند که برخی از آنها به این شرحاند:
مجله حریم امام: هفتهنامه حریم امام که تاکنون 481 شماره از آن منتشر شده است معمولاً در هر شماره پروندهای اصلی حول شخصیت یا موضوعی در حوزة مرتبط با تاریخ انقلاب و امام خمینی دارد که مجموعة مصاحبهها و یادداشتها شکل میگیرد و علاوه بر آن حاوی یادداشتها و مقالات دیگر است.
مجله حضور: فصلنامه فرهنگی، سیاسی، اجتماعی حضور از سال 1370 تولید شده است و بیشتر در قالب مجموعهمقاله منتشر میشود.
جمعآوری خاطرات: واحد خاطرات مؤسسه تاکنون با 400 نفر از شاگردان و همراهان امام مصاحبه و خاطرات آنها را جمعآوری کرده است.
انتشارات عروج: انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی با عنوان عروج تاکنون بیش از هزار جلد کتاب (بهطور میانگین 25 عنوان در هر سال) مرتبط با حضرت امام خمینی منتشر کرده است.
از مهمترین آثار پژوهشی مؤسسه میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
• دانشنامه امام خمینی (با بیش از ۸۶۰ مدخل اصلی و بیش از ۵۰۰ مدخل)؛
• شرح تحریرالوسیله امام؛
• موسوعه امام خمینی در 50 جلد؛
• تقریرات دروس امام در 60 جلد.
آموزش: علاوه بر بعد پژوهشی این مؤسسه وارد فاز آموزش نیز شده و علاوه بر تعریف سرفصلهای مرتبط با حضرت امام برای دانشگاههای سراسر کشور، دهها دورة آموزشی مرتبط با امام خمینی برگزار کرده است.
کتابخانة تخصصی امام خمینی: این کتابخانه در سال 1379 در قم تأسیس شد و بیش از 25 هزار اثر پژوهشی و علمی در قالبها و زبانهای گوناگون را در خود جای داده است.
سایتها: چند سایت زیر نظر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی فعالیت میکند ازجمله:
• پایگاه اطلاعرسانی و خبری جماران: هرچند در این سایت جنبة شخصیت حضرت امام خمینی برجستهتر است اما جنبة خبری بهصورت عام دارد که در دستهبندیهای سیاسی کشور در دستة اصلاحطلبان معتدل جای میگیرد.
• پرتال امام خمینی: این سایت متمرکز بر موضوعات مرتبط با شخصیت حضرت امام است که در قالب تولیدات چندرسانهای، کتابخانه و پژوهشها، یادداشتها و … فعالیت میکند.
• سایت مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی: این سایت در زمینة فعالیتهای مؤسسه، اخبار آن، تولیدات و محصولات مؤسسه فعالیت میکند.
کلانپروژههای مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)
کلانپروژة مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) را میتوان در دو حوزه از هم تفکیک کرد:
1. رویکرد فقهی:
رویکرد فقهی مؤسسه میتوان نوگرایانه توصیف کرد که از لحاظ فکری، نزدیک به نواندیشان دینی هستند؛ هرچند تفاوتها و مرزبندیهایی با آنها نیز دارند. در رویکرد، اندیشه و دیدگاههای حضرت امام نیز با فهمی متفاوت تحلیل میشود؛ یکی از برجستهترین نتایج این رویکرد در حوزه فقهی، جایگاه مهم عرف و مصلحت در نظام فکری و فقهی این مؤسسه است.
2. رویکرد سیاسی:
شاید بتوان رویکرد سیاسی مؤسسه را در ادامة رویکرد فقهی آن توصیف کرد؛ به این معنا که متناسب با نگاه فقهی این مرکز، در دستهبندی اندیشة سیاسی کشور و در دوگانة مردمگرایی حداقلی و مردمگرایی حداکثری، رویکرد مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام در گروه مردمگرایی حداکثری تعریف میشود. در نقطة مقابل آن، مردمگرایی حداقلی، جریان منتسب به مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره). شاید کار روزگار معنادار باشد که هر دو نیز با نام امام خمینی (ره) هستند.
با این حساب میتوان رفتار سیاسی این مرکز را در دستهبندیهای سیاسی، در جناح اصلاحطلب معتدل توصیف کرد. دلیل این جاگیری نیز علاوه بر موضعگیری شخصیتهای منتسب به این مرکز و همچنین گرایشهای فکری و سیاسی آنها، همان رویکرد حداکثری به مردمگرایی است. علاوه بر آن، افراد مرتبط یا منتسب به مؤسسه نیز اغلب به جریان اصلاحات نزدیکاند و موضعگیریهای سیاسی آنها نزدیک به جریان اصلاحات معتدل است؛ برای مثال بررسی آرشیو مجلة حریم امام و شخصیتهایی که این مجله بر آن متمرکز بوده است، این نوع گرایش را در مصاحبهها و پروندههای ویژه نشان میدهد.
ازآنجاکه رویکرد فقهی و علمی معمولاً کمتر حساسیتبرانگیز است و بیشتر جنبة تخصصی دارد، بیشتر انتقادات بر جنبة سیاسی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام تکیه دارند.
انتقادها به مؤسسه
در سال اخیر بهویژه در ماههای اخیر، انتقادهای پرشماری علیه رویکرد مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی وارد شده است. اغلب این انتقادها از طرف خبرگزاری رسا و برخی از پایگاه خبری صدای حوزه بود. این نقدها را -که معمولاً در قالب مصاحبه با منتقدان یا یادداشت بودهاند- بهطورکلی در چند محور میتوان دستهبندی کرد.
گرایش سیاسی سایت جماران: دراینباره اغلب منتقدان به موضعگیریها و اخبار این سایت انتقاد کرده و آن را خلاف آرمانهای امام خمینی دانستهاند و بر این باورند که این سایت دربارة موضوعات مرتبط با امام خمینی بهصورت گزینشی و جناحی برخورد میکند؛ برای مثال پایگاه خبری صدای حوزه در یادداشتی با عنوان «فراموشی رسم امام از سوی دلواپسان اسم امام» سایت جماران را متهم کرد که فقط از اسم و رسم امام بهره میبرد و فقط نام محل سکونت امام راحل را یدک میکشد. خبرگزاری رسا در یادداشتی با عنوان «پشت پرده نفوذ در نشریهای که برای اساتید حوزه ارسال میشود!» نوشت:
«رسانههای مؤسسة دفتر تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) که به اسم مبارک امام و برای حفظ دستاوردهای آن بزرگوار تشکیل یافتهاند، هدف خود را پاسداری از حریم اندیشههای بنیانگذار انقلاب اسلامی اعلام کردهاند؛ اما در سالهای اخیر این تشکیلات به پایگاهی برای خبرپراکنی علیه نهادهای انقلابی و رپرتاژ آگهی برای اشخاص مطرود نظام گشته است.»
تحریف امام: یکی از پربسامدترین انتقادات، این است که منتقدان مؤسسه بر این باورند که این مؤسسه آگاهانه یا ناآگاهانه، شخصیت و اندیشه حضرت امام را تحریف میکند؛ ازاینرو خبرگزاری رسا سلسلهمطالبی را با عنوان تحریف بنیانگذار در سایت خود منتشر کرده است که در هریک از آنها به عملکرد مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام انتقاد کرده است و تاکنون 54 مطلب در این قالب این پرونده منتشر شده است.
بیشتر این نقدها دربارة نزدیکی این مؤسسه به جریانهای غربگرا و لیبرال، سکوت مؤسسه در قبال برخی مواضع علیه امام، برخی مطالب منتشرشده در هفتهنامة حریم امام و مطالب سایت جماران است؛ برای مثال سایت رسای حوزه با انتشار یادداشتی عملکرد مؤسسه نشر آثار امام را «تحریف مدرن» نامید که «یکی از شگردهای قدیمی غربزدگان و لیبرالیستهای وطنی است؛ آنان چون نمیتوانند مردم و نسل جوان را از امام و انقلاب جدا کنند، در تدارک طراحیهای پیچیده برای تحریف و وارونهنمایی حقائق برمیآیند!»
مواضع مرتبطان با مؤسسه: بخشی دیگر از انتقادها متوجه اشخاصی است که با مؤسسه ارتباط کاری یا علمی دارند و در مورد مسائل سیاسی روز، شخصیتهای سیاسی یا دربارة حضرت امام مطالبی را منتشر کردهاند و با سکوت مؤسسه نشر و آثار امام در عرصة عمومی مواجه شده است. برای مثال خبرگزاری رسا یادداشتی با عنوان «عقدهگشایی عضو تحریریة نشریه حریم امام علیه شورای نگهبان» از تولیت حرم و مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خواست دربارة نویسندة مطلب، اقدامی شایسته اتخاذ کنند و تذکرات لازم را به وی بدهند. علاوه بر این برخی بر این باورند که مؤسسه پاتوقی برای جریان سیاسی اصلاحات شده است؛ برای مثال سردبیر سایت و نشریه تحلیلی خط امام معتقد است: «این موسسه از بُعد مدیریتی بهصورت فرقهای و حزبی اداره میشود و کسانی در آنجا مشغول به کار هستند، اهداف و متد یک باند خاص سیاسی را دنبال میکنند.»
مجلة حریم امام: بخش دیگری از انتقادها به مجلة حریم امام وارد است که منتقدان به انحرافات فکری و سیاسی این مجله از گفتمان حضرت امام و خط انقلاب دارند. دراینباره نیز انتقادات فراوانی دربارة تحریف امام یا سوگیریهای جناحی و سیاسی به این نشریه وارد میکنند که در بستر هفتهنامة حریم امام رخ میدهد. برخی بر این باورند که «نشریه حریم امام به اسم امام اما در خدمت سیاستهای جناحی!» است. دراینباره نیز به فراخور موضوعات گوناگونی که در هفتهنامة حریم منتشر شده است، خبرگزاری رسا واکنش نشان داده و انتقادهای تندی را علیه آن منتشر کرده است.
با توجه به حجم انتقادات، ادبیات آنها و همچنین هدفگیری منتقدان به نظر میرسد، هدف منتقدان مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام، تغییر رویة اساسی در این مؤسسه یا تغییرات مدیریتی کلان در آن باشد؛ چنانکه حجتالاسلام علی قربانی عضو مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم عنوان کرده است «توسعه موسسه حفظ و نشر امام با توجه به افکار دستاندرکاران آن به صلاح نیست». چنانکه از ارجاعات مقالة حاضر برمیآید، پرچمدار انتقادات به مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، خبرگزاری رساست. بررسی مطالب این خبرگزاری بهویژه در سال جاری نشان میدهد که تقریباً هر هفته، مطلبی در نقد مؤسسه منتشر کرده است. یکی از اقدامات این خبرگزاری، مصاحبه با اساتید حوزوی در نقد عملکرد مؤسسه تنظیم و نشر است که پس از چندی نموداری از موضعگیریهای برخی اساتید حوزوی علیه مؤسسه منتشر کرد:
پاسخ مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، در شمارة 450 هفتهنامة حریم امام در پی پاسخ به انتقادها برآمد. این شماره که با تیتر «صدای رسای حوزه» منتشر شد و کنایهای به پایگاه خبری صدای حوزه و خبرگزاری بود، دربردارندة مصاحبههای با آیتالله محفوظی، آیتالله موحدی کرمانی، آیتالله علیدوست، آیتالله سید محمد غروی، حجتالاسلام سید محمود دعایی و حجتالاسلام سیدحسین موسوی بود. این مصاحبهها بیشتر بر پایه تقبیح تخریب و توهین، جایگاه امام خمینی، شخصیت حجتالاسلام سید حسن خمینی و دفاع از مؤسسه بود. همچنین یادداشت سردبیر این شماره از حریم امام، از آیتالله اعرافی و آیتالله بوشهری خواسته بود که با تخریبها و توهینها علیه مؤسسة تنظیم و نشر و شخص حجتالاسلام سید حسن خمینی برخورد کنند و به آنها تذکر دهند.
در بخش دیگر این شماره، آیتالله ملکوتی، مطلب منتشرشده از خود را در سایت رسا را تکذیب کرده بود و گفته بود که در آن مصاحبه «راجع به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام نه چیزی از من پرسیده شد و نه چنین چیزی گفتهام.»
در پایان این پروندة مجله نیز، مصاحبهای با حجتالاسلام علی کمساری، رئیس مؤسسه منتشر شده بود که وی با گلایه از تخریبها علیه مؤسسه، گزارشی از عملکرد آن داده و اعلام کرده بود که «در دفاع از امام و میراث امام انقلابی عمل میکنیم.»
از طرف دیگر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی با رد اتهامات منتقدان دربارة نگاه گزینشی و جناحی به حضرت امام و سوءاستفاده از ایشان بر این باورند که منشورات و آثاری که تاکنون منتشر کردهاند، خود ردی بر این اتهامات است؛ برای مثال کتاب جدید آیتالله ریشهری با عنوان «روشنبینی امام خمینی (ره) در نامة 6/1/1368» که کاملاً در نقد عملکرد آیتالله منتظری است نشان از آن دارد که جریان آیتالله منتظری نفوذی در این مؤسسه ندارند.
ملاحظات و پیشنهادها
با مرور چالش رخداده میان مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام و منتقدانش، برخی نکات را میتوان یادآور شد:
الف. همه سوار بر کشتی انقلابیم: روشن است که منتقدان مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) با هدف پاسداری از آرمانهای امام و انقلاب پا به عرصة نقد این مؤسسه گذاشتهاند و دغدغهای ارزشمند را دنبال میکنند؛ چنانکه حجتالاسلام مهدی محققی، رئیس خبرگزاری رسا گفته است:
«نقدهای جریان انقلابی حوزوی به مسئولان مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره) از باب نُصح و شفقت است. مطالبه اصلی از این مؤسسه و اقمار آن این است که نسبت به تعمیق و تبلیغ اصول اندیشه امام فعالتر بوده، در ابراز دوری نسبت به جریان غیرانقلابی و افراد زاویهدار با نظام اسلامی دارای کنش صریح باشند.»
از طرف دیگر مؤسسة نشر آثار امام نیز از مراکزی است که در بیش از سه از دهه از فعالیت خود آثار ارزشمندی دربارة حضرت امام منتشر کرده است و اگر عملکرد این مؤسسه در تعارض با اصول انقلاب بود، قطعاً در مدت 33 سال از فعالیت آن جلوگیری میشد و حجتالاسلام سیدحسن خمینی مورد تفقد مقام معظم رهبری قرار نمیگرفت. این مؤسسه بنا به مأموریت اصلی خود، پاسدار اندیشههای بنیانگذار انقلاب اسلامی است و لحاظ اصول بنیادین انقلاب در حیطة گفتمان انقلاب تعریف میشود. ناگفته پیداست که این بهمعنای بسته شدن باب نقد و بری بودن این مؤسسه از خطا نیست.
ب. آب در آسیاب دشمن: در شرایط فعلی که شکاف میان دوستداران اصل نظام و انقلاب اصلیترین هدف دشمنان است، همگرایی میان همة نیروهای انقلاب و نگاه فراگیر داشتن به گفتمان انقلاب ضروری است. روشن است که در این صورت، اختلاف نظرات، سلایق سیاسی و خردهحسابهای جناحی نباید بهانة واگرایی میان جریانهایی باشد که هر دو سوی آنها معتقد به شعار اصلی انقلاب اسلامی یعنی «جمهوری اسلامی» هستند و در اصل ولایتفقیه متفقالقولاند. روشن است که باید اختلافنظرها و گاه کجرویها تذکر داده شود اما تخریبها و اجماعسازیها هرچند در کوتاهمدت بهظاهر نتیجهبخش است اما در بلندمدت موجب واگرایی میشود که همان هدف دشمنان نظام و در تعارض با اصل «جذب حداکثری و دفع حداقلی» است. در این میان هم ادبیات و هم نگرش منتقدان و مؤسسه نیاز به بازبینی دارد.
ج. زنده کردن سنت گفتوگو: بسیاری از چالشها و اختلافنظرها، بدون جنجال رسانهای و پیامدهای اجتماعی و سیاسی آن با نشستهای صمیمانه و گفتوگوها و مباحثات طلبگی قابلحل هستند. اگر دو طرف چالش واقعاً در پی اصلاح امور هستند، بهجای به دست گرفتن قلمهای تیزشده و ادبیات ژورنالیستی و احساسی، سلسلهنشستهای علمی و حتی بدون عمومی شدن محتوای آن برگزار کنند و نقدها و پاسخهای هم را بشوند، بهیقین بخش عمدهای از اختلافات برطرف خواهد شد. روشن است که در فضای رسانهای و بهرهگیری از ابزار و امکانات رسانهای، آنچه ذبح میشود، چیزی جز حق و حقیقت نیست و دستآخر، دو طرف ماجرا بازنده خواهند بود.
د. هنر تعامل: اگر قرار بر آن باشد که نیروهایی که همة داعیهدار انقلاب و امام هستند و اشتراکات آنها بیش از افتراقاتشان است، به بهانههای سیاسی با این توجیه که موضوعات اختلافی، مهم و اثرگذارند یا کجرویها غیرقایل اغماض است، توان تعامل با هم را نداشته باشند، چگونه میتوان ادعای طرفی را که در پی تعامل سازنده با جهان است و طرف دیگر مدعی جذب حداکثری، باور کرد؟ در این صورت تکلیف تعامل با نخبگان یا عموم مردم که در برخی اصول اساسی در تعارض با گفتمان انقلاب هستند روشن میشود.
هـ. رفتار فراجناحی در گفتار و عمل: اگر مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام، ارتباط با برخی گروههای سیاسی خاص را مطابق با منش حضرت امام در تعامل با همة گروهها میداند و ازاینرو لازم میدانند که رویکرد فراجناحی داشته باشند، این رویکرد باید در تعامل و بهرهگیری و ارتباط با همة گروههای فکری و سیاسی باشد؛ نه اینکه فقط با برخی گروهها ارتباط گرفت و با گروههای فکری و سیاسی مقابل ارتباطی و تعاملی نباشد. فراجناحی بودن باید نمود بیرونی نیز بیابد و هم در عرصة عمومی و هم در عرصة نخبگانی، نباید با ذکر نام مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام، جناح یا سلیقة خاصی به ذهن متبادر شود. این فراجناحی باید در مصاحبهها، مقالات، دیدارها، اخبار و تولیدات پژوهشی بهصورت روشن نمودار شود.