ماجرای رؤیت هلال شوال ۱۴۴۱
رؤیت هلال شوال همیشه موضوعی چالش‌برانگیز بوده است. اختلاف مبانی مراجع تقلید شیعه در رابطه با این موضوع در ماه شوال به نُقل مجالس مردم عادی بدل می‌شود. موضوع پرسش‌های آنان از روحانیان و سایت‌ها و مراکز مرتبط تعیین نظر مرجع تقلیدشان است و باهم از حیرتی می‌گویند که این اختلاف‌نظر به آن دامن می‌زند. ماجرا برای بسیاری از روحانیان و برخی از مؤمنان روشن و واضح است. مراجع تقلید با توجه به اعتبار چشم مسلح برای احراز حلول هلال ماه‌های قمری دو دسته می‌شوند: برخی چشم مسلح به تلسکوپ و سایر ابزارآلات تشخیص را، مادام که بتوان عنوان رؤیت را بر دیدن از طریقشان صادق دانست، معتبر دانسته و با احراز هلال از طریق این فرآیند پایان ماه رمضان و عید فطر را اعلام می‌کنند و برخی هم دیدن ماه با چشم عادی را ملاک می‌دانند و برای داده‌های تلسکوپ و چشم مسلح اعتباری قائل نیستند.
بر اساس همین تفاوت در مبانی، در ماه رمضان امسال این اختلاف بار دیگر تکرار شد. بنا بر آنچه در تارنمای «شبکه اجتهاد» در تاریخ ۳ خرداد ۱۳۹۸ گزارش شده است، دفاتر مراجعی چون آیات سید علی خامنه‌ای، حسین نوری همدانی، علوی گرگانی، وحید خراسانی و ناصر مکارم شیرازی روز ۴ خرداد را به‌عنوان عید فطر اعلام کردند و در مقابل مراجعی چون آیات سید علی سیستانی، سید موسی شبیری زنجانی، عبدالله جوادی آملی و لطف‌الله صافی گلپایگانی به دلیل عدم اعتبار دیدن هلال ماه با چشم مسلح و عدم احراز آن با چشم عادی در گزارش‌های رسیده به دفاتر مراجع مذکور، روز ۴ خرداد را به‌عنوان روز سی‌ام ماه رمضان اعلام کرده و ازنظر ایشان عید فطر روز ۵ خرداد بوده است.
این دست ابهامات و اختلافات، بهانه‌ای به دست داد تا چند تن از مراجع تقلید شیعه در این خصوص اظهارنظر کنند و نظراتشان در خبرگزاری‌های عمومی منتشر شود. این حرکتی تازه بود که از سوی برخی مراجع سابقه نداشت.
آیت‌الله سیستانی در پاسخ به پرسشی در همین رابطه، پاسخ نسبتاً مفصلی را ارائه کردند که در نوع خود بی‌سابقه بود. تصویر این پاسخ در تارنمای شفقنا در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۹۹ بارگذاری شده است. در این پاسخ علی‌رغم تخصصی خواندن موضوع و عدم امکان توضیح مناسب در باب آن برای فهم عموم، به نکاتی اشاره می‌شود که درخور تأمل است.
به نظر آیت‌الله سیستانی، ماه‌های قمری در نگاه قرآن و از دیدگاه شارع «شاخص زمان» است؛ یعنی مردم با دیدن ماه در آسمان و تعقیب تحولات ظاهری‌اش در طی روزها، یک ماه را اندازه‌گیری می‌کردند. نوعی ساعت که در آسمان گردش ایام سال آنها را تنظیم می‌کند؛ «یسْئَلُونَک عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِی مَواقیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَج»[1]. به نظر ایشان چیزی صلاحیت دارد تا شاخص زمان و معیار تعیین برنامه‌های عبادی مردم باشد که برای همگان قابل‌دسترسی باشد؛ بنابراین ماهی که با تلسکوپ رصد می‌شود نمی‌تواند هلالی باشد که در شریعت برای عموم مردم ملاک تنظیم زمان قرار داده شده است. ایشان باور دارد که اگر ما چشم مسلح را برای احراز هلال اول هرماه کافی نمی‌دانیم، نه به جهت کاستن از ارزش تولیدات علمی و به دیده حقارت به آن نگریستن، بلکه برای توجه به این نکته است که فقیه در حکم باید خود را در چهارچوب دلیل ببیند و موضوع ادله نوعی دیدن است که برای همگان قابل‌دسترسی است.
شبیه به همین استدلال را آیت‌الله شبیری زنجانی هم در گفتگویی که به مورخ ۱۲ آبان ۱۳۸۹ در تارنمای شیعه‌نیوز منتشر شده است ارائه کرده‌اند. ایشان می‌گویند که در ابتدای امر قائله به کفایت احراز حلول ماه با چشم مسلح بوده‌اند و به نظرشان دیدن ماه مثل دیدن نامحرم است که به هر وسیله‌ای محقق شود، موضوع احراز شده است. ولی در ادامه به نکته‌ای پی بردند که باید میان احکامی که جنبه عمومی دارند با احکامی که جنبه شخصی دارند تفکیک قائل شد. در حکم حرمت نگاه به نامحرم، با یک مسئله شخصی مواجهیم که در هر فرد تفاوت دارد. کسی چشمی تیزبین دارد که از فاصله هم نامحرم را تشخیص داده و به‌خوبی او را می‌بیند و دیگری چشمش ضعیف است و از فاصله چیزی را به‌درستی نمی‌بیند. مشخص است که نگاه کردن برای اولی حرام است و برای دومی حرمتی را در پی نخواهد داشت. به همین ترتیب اگر کسی با چشم مسلح نامحرم را نگاه کند، باز فعل او حرام است؛ اما دیدن ماه از این دست نیست؛ ایشان مانند آیت‌الله سیستانی با استناد به آیه ۱۸۹ سوره بقره، ماه‌های قمری و دیدن هلال آنها را شاخصی می‌دانند که از نظر شرع امکان تنظیم روزها و روال سالانه برای مردم را میسر می‌کنند. در اینجا نوعی از دیدن ملاک است که برای همگان، حتی آن چوپان در بیابان، قابل‌دسترسی باشد.
آیت‌الله سیستانی هم باور دارد که باید میان مواردی که دیدن با چشم مسلح در آنها کفایت می‌کند و مواردی که نمی‌توان چشم مسلح را معتبر دانست تفکیک کرد. دیدن ماه در ماه‌های قمری ازجمله مواردی است که چشم مسلح، موضوع حکمِ وجوبِ روزه‌داری و عید فطر را محقق نمی‌کند؛ مثل اینکه نمی‌توان با تشخیص ذرات اسپرم در ادرار مردان با میکروسکوپ، حکم به لزوم غسل جنابت کرد. این در حالی است که به بیان ایشان چنین ذراتی قابل‌تشخیص است، ولی خروج منی به‌صورت عادی و دیدن با چشم غیرمسلح است که حکم وجوب غسل جنابت را ثابت می‌کند.
آیت‌الله مکارم شیرازی هم در تارنمای وابسته به دفتر خود به چیزی شبیه این استدلال اشاره کرده‌اند و مسئله اختلاف مراجع تقلید با رهبر انقلاب اسلامی را نه از باب مخالفت شخصی، بلکه از باب تفاوتی در مبنای استنباط و وجود گره‌هایی در مسیر اعتماد به چشم مسلح دانستند. ایشان دیدن در روایات و آیات را منصرف به دیدن با چشم عادی می‌دانند و به نظرشان اگر ما چشم مسلح را بپذیریم، باید در تمام موارد دیدن آن را معتبر بدانیم و حال آنکه چنین عقیده‌ای معضلاتی در فقه پدید خواهد آورد.
استدلال‌های این دسته از مراجع تقلید مفصل‌تر از آن چیزی است که در اینجا آمده است؛ ولی این پاسخگویی ابهاماتی که در این سالیان در میان اذهان عمومی و در گفتگوهای مرتبط با عید فطر هرسال وجود داشت را تا حدودی زدود.
در نهایت، به نظر می‌رسد که علی‌رغم این اختلافات، امسال افکار عمومی و جامعه مذهبی با این اختلاف به نسبت به اختلافات دهه هشتاد در حوزه حلول ماه رمضان، توانست بیشتر کنار بیاید.
[1]. بقره، ۱۸۹.
