فقدان فقیه بصیر؛ نگاهی گذرا به ابعاد شخصیتی آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی[1]
سعید سلمانی
مقدمه
شامگاه ۱۲ بهمن ۱۴۰۰ آیت‌الله‌العظمی شیخ لطف‌الله صافی گلپایگانی از مراجع تقلید قم دار فانی را وداع گفت و حوزه علمیه قم شیخ‌الفقهای خود را از دست داد. ویژگی‌های آیت‌الله‌العظمی صافی از او شخصیت جامعی به وجود آورده بود که باعث جذب همه اقشار با سلایق مختلف می‌گردید. رهبر انقلاب در پیامی به‌مناسبت درگذشت این شخصیت حوزوی، از ایشان با عنوان «فقیه بصیر» یاد کرده و او را مورد اعتماد مراجع بزرگی همچون آیت‌الله‌العظمی بروجردی، آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی و حضرت امام خمینی دانستند.[2] استفاده از واژه «بصیر» در پیام رهبری نیازمند بررسی مستقل است، چرا که ادبیات «بصیرت» و مفهوم آن در منظومه فکری مقام معظم رهبری دارای ویژگی‌ها و خصوصیت‌های گوناگونی است. توصیف آیت‌الله‌العظمی صافی به‌عنوان یک مرجع «بصیر» نشان می‌دهد ایشان از نگاه مقام رهبری، یکی از مصادیق بصیرت بوده و شاخصی برای حوزه‌های علمیه هستند تا نمایانگر یک شخصیت حوزوی تراز و عالم برجسته حوزه علمیه باشند. این یادداشت با هدف کنکاش مختصر در ابعاد مختلف زندگی آیت‌الله‌العظمی صافی نگاشته شده است تا برخی از سجایای اخلاقی این مرجع تقلید را به رشته تحریر بیاورد.
آیت‌الله‌العظمی صافی و مردم
آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی علیرغم کهولت سن هیچ‌گاه ارتباط مستقیم خود با مردم را قطع ننمودند. ارتباط با جوانان نه‌تنها در قالب دیدار، بلکه با نگارش نامه و پاسخ به دغدغه‌های فکری و معرفتی آنان همراه بود. ثمره این ارتباط نیز کتاب «با جوانان» است که در سه فصل، نصایح، تعلیم و تربیت و ازدواج جمع‌آوری و چاپ شده است.
حل مشکلات مردم توصیه همواره مرجع راحل به مسئولان بوده است. آیت‌الله‌العظمی صافی در سال ۱۳۹۶ در دیدار دکتر روحانی رئیس‌جمهوری سابق از او می‌خواهد برنامه‌هایش را با هدف رفع سریع‌تر مشکلات مردم با شتاب بیشتری ادامه دهد. همچنین در سال ۱۳۹۷ در دیدار با محمدجواد ظریف، وزیر خارجه دولت دوازدهم می‌گوید: «وضعیت کنونی اقتصاد بسیار ناراحت‌کننده است. مردم شریف و نجیب ما امروز با مشکلات زیادی روبه‌رو هستند که به نظر ما می‌توان با سیاست‌های خوب و مفید و روابط سازنده این مشکلات را رفع کرد.» ایشان در دی‌ماه ۱۴۰۰ در دیدار با حجت‌الاسلام والمسلمین رئیسی، رئیس‌جمهوری، بر لزوم رفع نگرانی‌های مردم در رابطه با معیشت و تورم و گرانی تأکید کردند و افزودند: «ان‌شاءالله با اقدامات سریع، دغدغه‌ها و نگرانی‌های مردم را در رابطه با گرانی‌ها برطرف نمایید و بحث معیشت مردم را در اولویت کارها قرار دهید.»[3]
همچنین ایشان در دیدار با دکتر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، ضمن گلایه از وضعیت معیشت مردم، خواستار ارتباط عزتمندانه با کشورهای مختلف شدند.[4] اظهارات ایشان در دیدار با رئیس مجلس خالی از حاشیه نماند و پس از آنکه در یادداشتی موهن، نسبت به این مرجع تقلید دغدغه‌مند اهانت صورت گرفت و باعث شد تعدادی از حوزویان واکنش‌هایی در دفاع از مقام مرجعیت از خود نشان دهند، ایشان با صدور پیامی ضمن تشکر از مردم ایران، بزرگوارانه اظهار داشتند که از هیچ فرد، نهاد و جریانی گله و شکایتی ندارند.[5]
آیت‌الله‌العظمی صافی و حوزه‌های علمیه
آیت‌الله‌العظمی صافی تأکید فراوان بر میراث گذشتگان و بهره‌برداری از گنجینه باارزش روایات اهل‌بیت(ع) داشتند. مشی علمی ایشان در مخالفت با علومی نظیر فلسفه و عرفان بر کسی پوشیده نیست، اما این مسئله باعث نشد که ایشان در مسائل علمی و عملی جانب اخلاق را رعایت نکنند. آیت‌الله‌العظمی صافی در کتاب «الهیات در نهج‌البلاغه» در مبحث علم خدا در نهج‌البلاغه انتقاداتی به ملاصدرای شیرازی وارد کرده‌اند و معتقدند وی در زمینه کیفیت علم خدا به اشیا بلندپروازی کرده است، اما اینگونه نیست که درصدد طعنه زدن یا توهین به صدرا باشد، بلکه پس از بحث علمی و ارائه نظر مخالف خود، با عبارت «سامحه الله» برای صدرالمتألهین طلب مغفرت کرده است.[6]
در بعد عملی نیز ضمن صراحت در بیان دیدگاه‌های انتقادی در زمینه فلسفه و عرفان، دیدارهای صمیمانه ایشان با آیت‌الله جوادی آملی به‌عنوان سردمدار مکتب فلسفی و همچنین تقدیر از زحمات آیت‌الله مصباح یزدی در دیدار با اعضای بیت آیت‌الله مصباح، نشان‌دهنده اخلاق‌محوری شیخ‌الفقها در همه زمینه‌ها است.[7]
البته این رویکرد انفتاحی آیت‌الله‌العظمی صافی تنها بیانگر جنبه اخلاقی ایشان نیست، بلکه پشتوانه علمی دارد. توضیح اینکه در برابر اشاعره و معتزله که قائل به تصویب احکام بودند و خود را مصوبه می‌نامیدند، مذهب شیعه معتقد به تخطئه بوده و خود را مخطئه می‌نامیدند. منظور از تصویب این است که حکم واقعی تابع آراء اجتهادی مجتهدان است؛ بنابراین هیچ‌گاه در اجتهاد فرد مجتهد مخالفت با واقع صورت نمی‌گیرد. در مقابل تخطئه به این معنا است که حکم واقعی از رأی مجتهد تبعیت نمی‌کند، بلکه در میان اقوال گوناگون مجتهدان، یک دیدگاه صحیح است و دیگر آراء نادرست و خطا هستند. با این حال برخی از کسانی که «تخطئه» را در بعد نظری پذیرفته‌اند، این مبنا را در بعد عملی رعایت نمی‌کنند. در نتیجه دچار انحصارگرایی شده و در برابر برداشت‌های متفاوت از دین برخوردی خصمانه دارند. آنچه در بالا از منش آیت‌الله‌العظمی صافی به‌عنوان فقیه مخالف فلسفه در برخورد با برخی بزرگان حکمت متعالیه و عالمان فلسفی بیان گردید، نشان می‌دهد ایشان هم از جهت اندیشه و هم از جهت عملکرد پایبند به این مبنا بوده‌اند و الا کسی که تمام حقیقت را در انحصار خود ببیند، و از این منظر با فلسفه مخالفت کند، از نظر او فیلسوفان حقیقتاً در مسیر گمراهی هستند و تعامل و ارتباط با آنها وجهی نخواهد داشت.
آیت‌الله‌العظمی صافی و جمهوری اسلامی
در ابتدای یادداشت آمد که مقام معظم رهبری از آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی به‌عنوان «مرجع بصیر» یاد کردند. متأسفانه تبیین برخی از بصیرت، چشم بستن بر نقص‌ها و توجیه اشکالات و خطاهای موجود در بدنه نظام اسلامی است، در حالی که بصیرت علاوه بر تبیین پیشرفت‌ها، تذکر کمبودها، اشتباه‌ها و خطاها است. تبلور این رویکرد در سیره ایشان کاملاً مشهود است. آیت‌الله‌العظمی صافی از جمله حوزویانی است که در ابتدای انقلاب اسلامی علاوه بر حضور در مجلس خبرگان با فرمان امام خمینی به‌عنوان یکی از اعضای شورای نگهبان منصوب شدند. ایشان از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ به‌عنوان دبیر شورای نگهبان فعالیت داشتند. پس از آن به قم بازگشتند و مسیر علمی خود را ادامه دادند تا پس از رحلت آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی به مقام مرجعیت رسیدند.
نکته مهم در زندگی ایشان ارائه دادن الگوی مناسب در زمینه تعامل مراجع تقلید شیعه با حکومت است. آیت‌الله‌العظمی صافی نه رویکرد تقابل با جمهوری اسلامی داشت، به صورتی که از هر گونه ارتباط با مسئولان حکومتی خودداری کند، و نه رویکرد توجیه که از بیان اشکالات، دغدغه‌ها، انتقادات و مشکلات اقتصادی-معیشتی مردم خودداری نماید. این مسئله به‌قدری واضح است که در بیانیه رهبری به‌مناسبت درگذشت ایشان از ورود دلسوزانه و مسئولانه آیت‌الله‌العظمی صافی به مسائل انقلاب و کشور تقدیر شده و مقام معظم رهبری تصریح کرده‌اند که از نظرات و مشورت‌های آیت‌الله‌العظمی صافی بهره‌مند می‌شده‌اند.[8]
آیت‌الله‌العظمی صافی و جهان اسلام
از جمله دغدغه‌های مرجع فقید، پیگیری حقوق مسلمانان در کشورهای اسلامی و غیراسلامی بوده است. در هر جا که حقوق مسلمانان محترم شمرده می‌شد، یا فعالیت ارزنده‌ای صورت می‌گرفت و ایشان اطلاع پیدا می‌کردند، با ارسال پیام از این دست اقدامات قدردانی می‌کردند. ارسال پیام تشکر به آقای دکتر کریستوف گرابنوارتر ریاست دادگاه قانون اساسی کشور اتریش بابت ابطال منع قانون حجاب مسلمانان،[9] پیام تشکر شفاهی از آیت‌الله سید مصطفی محقق داماد بابت شرکت و سخنرانی در اجلاس همایش تغییرات اقلیمی در واتیکان،[10] تماس با دو نویسنده عرب (شیخ علی‌محمد دخیّل از کشور لبنان و دکتر محمدعلی الصغیر از کشور عراق) و تشکر بابت نگارش کتاب پیرامون اهل‌بیت(ع)،[11] نمونه‌هایی از سیره آیت‌الله‌العظمی صافی است. از سوی دیگر ایشان از جمله افرادی بودند که درباره نگرانی از وضعیت مسلمانان و خطرات احتمالی نیز همواره پیشگام بوده‌اند. محکومیت کشتار جمعی از مسلمانان در چین،[12] محکومیت حوادث تروریستی در افغانستان، و واکنش به تصرف کشور افغانستان توسط طالبان، برخی از اظهارات ایشان است. آیت‌الله‌العظمی صافی در این پیام‌ها ضمن انتقاد از سکوت مجامع بین‌المللی در برابر این جنایات، از همه کشورهای اسلامی و به‌خصوص از دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی درخواست نمودند که دست از سکوت بردارند و وظیفه اسلامی و انسانی خود را به بهترین وجه انجام دهند.[13]
آیت‌الله‌العظمی صافی و ترویج اندیشه مهدویت
از جمله خصوصیت‌های آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی، حساسیت و توجه ویژه به مسئله مهدویت است. ایشان بخش قابل‌توجهی از تألیفات خود را به مسئله مهدویت اختصاص داده‌اند. آثاری چون «أمان الأمة من الضلال و الإختلاف»، «العقیدة بالمهدویة»، «نوید امن و امان»، «اصالت مهدویت»، «انتظار عامل مقاومت و حرکت»، «فروغ ولایت در دعای ندبه»، «وابستگی جهان به امام زمان»، «معرفت حجت خدا»، «در آرزوی وصال» و «امامت و مهدویت» بیانگر اهمیت والای اندیشه مهدویت در سیره علمی آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی است.
معروف‌ترین اثر علمی ایشان، کتاب «منتخب الأثر فی الامام الثانی عشر» است. آیت‌الله‌العظمی صافی این کتاب را در پاسخ به درخواست آیت‌الله‌العظمی بروجردی تألیف کردند. در این کتاب احادیث شیعه و اهل‌سنت در زمینه امام مهدی(ع) گردآوری شده و مشتمل بر ده فصل است. بسیاری از علما، این کتاب را ستوده و پیرامون منتخب‌الاثر سخن گفته‌اند. مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی در موسوعه «الذریعة»، شهید مطهری در کتاب سیری در سیره نبوی و آیت‌الله سبحانی از جمله این افراد هستند. آیت‌الله سبحانی پیرامون کتاب «منتخب‌الاثر» می‌نویسد: «ستایش این کتاب به علمای شیعه اختصاص ندارد، بلکه گروهی از علمای اهل‌سنت و بعضی از خاورشناسان نیز زبان به ستایش گشوده‌اند و این کتاب مرجع و منبع هر قلم‌به‌دستی است که بخواهد پیرامون حضرت ولی‌عصر -ارواحناه فداه- مطلب بنویسد؛ زیرا مؤلف بزرگوار همه روایات مربوط به آن حضرت را یکجا گردآورده و در تبویب و تنظیم آن حسن سلیقه به کار بسته است.»[14]
خاتمه
اگرچه در این یادداشت تنها به بخشی از زوایای ابعاد شخصیتی آیت‌الله‌العظمی صافی اشاره کوتاهی گردید، اما بررسی سیره سیاسی، اجتماعی و حوزوی این شخصیت تراز حوزه علمیه ضروری به نظر می‌رسد. سزاوار است مسئولان حوزه در جهت شناساندن این فقیه بصیر سعی بلیغ و جهد وافر از خود نشان دهند تا حوزه علمیه درصدد جبران خلل فقدان شخصیت آیت‌الله‌العظمی صافی برآید. سزاوار است مسئولان حوزه علمیه قم با برگزاری همایش با هدف شناساندن ابعاد شخصیتی ایشان و به‌صورت خاص بازاندیشی در واژه بصیرت و شاخصه‌های بصیرت با تکیه بر مشی اجتماعی-سیاسی آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی، یاد و خاطره این مرجع تقلید عالی‌مقام را زنده نگه دارند.
رحمت و رضوان الهی بر او و با محمد و آل محمد(ص) محشور باد.
پی نوشت:
[1] سعید سلمانی، دانش آموخته حوزه علمیه قم.
[2]. دفتر حفظ و نشر حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، ۱۲ بهمن ۱۴۰۰.
[3]. خبرگزاری خبرآنلاین، ۱۰ دی ۱۴۰۰.
[4]. روزنامه اترک، ۱۰ آبان ۱۴۰۰.
[5]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی، ۹ آبان ۱۴۰۰.
[6] الهیات در نهج‌البلاغه، ص ۲۶۸-۲۶۹.
[7] خبرگزاری خبرآنلاین، ۱۰ آبان ۱۴۰۰؛ خبرگزاری شفقنا، ۱۲ آبان ۱۴۰۰.
[8]. دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، ۱۲ بهمن ۱۴۰۰.
[9]. خبرگزاری خبرآنلاین، ۱ دی ۱۳۹۹.
[10]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی، ۲۰ مهر ۱۴۰۰.
[11]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی، ۲۹ آبان ۱۳۹۹.
[12]. همشهری آنلاین، ۲۲ تیر ۱۳۸۸.
[13]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۲۴ تیر ۱۴۰۰.
[14]. وبلاگ نوید امن و امان، ۱۵ خرداد ۱۳۹۲.
منابع:
۱. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، با جوانان، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۳۹۰.
۲. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، الهیات در نهج‌البلاغه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، پاییز ۱۳۷۵.
