دیدار پاپ فرانسیس با آیت‌الله‌العظمی سیستانی؛

از «نقطة عطفی در صلح جهانی» تا «نقشه‌ای آمریکایی»

 

حامد عبداللهی سفیدان

 

1. مقدمه

اوایل بهمن‌ماه بود که سفر پاپ فرانسیس به عراق قطعی شد. از همان روزها، موضوع دیدار پاپ با آیت‌الله‌العظمی سیستانی، نقل رسانه‌های سیاسی و فرهنگی ایرانی و غیرایرانی شد و رفته‌رفته که زمان تعیین‌شدة سفر پاپ نزدیک می‌شد، تحلیل‌ها و گفت‌وگوها دراین‌باره در فضای رسانه‌ای افزایش یافت. چنان‌که پیش‌بینی می‌شد، برجسته‌ترین برنامة این سفر، دیدار پاپ با آیت‌الله‌ سیستانی بود که در روز دوم این سفر سه‌روزه در 16 اسفند در منزل شخصی آیت‌الله سیستانی رخ داد. پیش و پس از این دیدار، واکنش‌ها و موضع‌گیری‌های گوناگونی به‌ویژه از طرف روحانیان و استادان حوزه و دانشگاه صورت گرفت. نوشتار حاضر برآن است با گزارشی از این دیدار، زمینه‌ها و حاشیه‌های آن و واکنش‌ها و موضع‌گیری‌های صورت‌گرفته، فضای پیش‌آمده از آن را ترسیم و تحلیل کند.

1.1. پاپ فرانسیس کیست؟

خورخه ماریو برگولیو 84 سال پیش در آرژانتین به دنیا آمد و تحصیلات الهیاتی خود را تا مدرک دکتری تکمیل کرد. او از سال 2013 پس از استعفای پاپ بندیکت شانزدهم برای رهبری کاتولیک‌های جهان انتخاب شد. وی به‌خلاف رهبر پیشین کاتولیک‌های جهان که مشی کلامی و تا حدودی غیرمنعطف داشت، به منش عرفانی، ساده‌زیستی، مردمی بودن و گشودگی بیشتری معروف است؛ چنان‌که لقب خود را از نام قدیس فرانسیس آسیزی انتخاب کرد که از فرانسیسکن‌ها بود. پاپ فرانسیس با فرهنگ‌ها و تمدن‌های بشری آشناست و به چند زبان اروپایی و آمریکایی صحبت می‌کند. موضع‌گیری‌های او پس از دوران رهبری کاتولیک‌ها دربارة ادیان، فرگشت، نظریة بیگ‌بنگ و کاستن از تجملات مرسوم پاپ در واتیکان، نشان از ظهور پاپی متفاوت با پیشینیان خود داشت.

1.2. دیدارهای آیت‌الله‌العظمی سیستانی

یکی از علت‌های اهمیت یافتن این دیدار، منش آیت‌الله سیستانی در دیدار با شخصیت‌هاست. ایشان پس از سقوط صدام و گشودگی فضای سیاسی و اجتماعی عراق برای مرجعیت شیعه، دیداری با شخصیت‌های سیاسی عراقی و غیر عراقی نداشتند و حتی بارها درخواست پل برمر (مسئول ادارة عراق از طرف نیروهای ائتلاف) را رد کرد. پس از استقرار دولت در عراق نیز با مقامات دولتی دیدار نکردند. از سال 1393 و دیدار آیت‌الله سیستانی با بان‌کی‌مون، دبیر کل سابق سازمان ملل متحد، به‌تدریج، برخی شخصیت‌ها ازجمله حجت‌الاسلام حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران با ایشان دیدار داشتند؛ اما همچنان تعداد دیدارهای ایشان بسیار محدود و انگشت‌شمار بود.

1.3. زمینه و شرایط دیدار پاپ فرانسیس با آیت‌الله سیستانی

ارتباط‌گیری واتیکان با جهان اسلام از طرف پاپ فرانسیس چند سالی است که آغاز شده است. پاپ فرانسیس با امام الازهر احمد الطیب تاکنون سه بار ملاقات کرده است؛ دو بار در واتیکان (۲۰۱۷ و ۲۰۱۹) و یک‌بار در ابوظبی (۲۰۱۹). باید توجه داشت بین مرجع تقلید شیعه که مقام دینی کاملاً مردمی است با امام الازهر که رئیس‌جمهور مصر آن را نصب می‌کند و اقتدار مردمی ندارد تفاوت فراوانی است. در دیدار سال 2019 در امارات متحده عربی سند برادری-انسانی به امضای احمد الطیب و پاپ فرانسیس رسید.

در سال 1377، پاپ ژان پل دوم، در زمان حکومت صدام قصد سفر به عراق را داشت؛ اما آمريكا مانع این سفر شد. پاپ بنديكت شانزدهم هم، آهنگ سفر به عراق و زادگاه حضرت ابراهیم را داشت که این سفر نیز به دلیل وضعیت سیاسی عراق صورت نگرفت حجت‌الاسلام دکتر احمد مسجد جامعی، سفیر سابق ایران در واتیکان دراین‌باره می‌گوید «حدود ده سال پیش‌تر، چند بار سفیر عراق در واتیکان که از خاندان صدر بود، در مورد چگونگی شکل‌دهی رابطه‌شان با واتیکان از من مشورت می‌خواست و یکی از آن موارد موضوع سفر بود که می‌گفت ما خیلی مایل هستیم که پاپ از عراق دیدن کند؛ اما متأسفانه شرایط داخلی ما مناسب نیست.» تا اینکه پاپ فرانسیس سرانجام توانست به عراق سفر کند.

نکته شایان توجه در خصوص این دیدار، وساطت مستقیم سید جواد خوئی، فرزند مرحوم سید محمدتقی خوئی، فرزند آیت‌الله خوئی است. سید جواد خوئی یکی از نوادگان آیت‌الله خوئی است و هم اکنون مدیر مجموعه دارالعلم در نجف است. سید جواد خوئی در سال‌های گذشته کوشیده پروژه‌های بین‌الادیانی را در عراق و سایر کشورهای مسلمان و در نسبت با سایر ادیان پیگیری کند و پیش از این نیز چندین مرتبه با پاپ ملاقات داشته است

.

1.4. سفرهای پاپ

پاپ فرانسیس که پیش از رسیدن به مقام پاپ نیز موضع‌گیری‌هایی در نزدیکی به مسلمانان داشت و حتی با نظر پاپ بندیکت‌ شانزدهم دربارة پیامبر اسلام (ص) با صراحت مخالفت کرده بود، پس از رسیدن به رهبری کاتولیک‌ها، راه گفت‌وگو و مسالمت در پیش گرفت. پاپ فرانسیس سفرهای در سال 2014 به ترکیه سفر کرد و در آنجا خواستار پایان دادن به تندروی‌های مذهبی شد. وی در سال 2016 به جمهوری آذربایجان و در سال 2017 نیز به مصر رفت و علاوه بر دیدار با قبطیان مصر با احمد الطیب، رئیس الازهر دیدار کرد. او در سفر سال 2017 به بنگلادش با جمعی از مسلمانان روهینگیایی نیز دیدار کرد که پیش‌تر در حمایت از آنها موضع‌گیری کرده بود. او در سال 2019 به امارات متحده عربی، مراکش نیز سفر کرد. مسافرت‌هایی این گونة پاپ فرانسیس و گفت‌وگو با ادیان به‌ویژه مسلمانان موجب شده است که به وی لقب «زائر صلح» بدهند.

1.5. شرایط سفر پاپ به کشورها

سفر مقام پاپ به هر کشوری، در گرو تحقق سه شرط است:

1. دریافت دعوت‌نامۀ رسمی از جانب دولت کشور پذیرنده است؛
2. دعوت کلیسای کاتولیکِ محلی؛
3. مخالف نبودن گروه‌های مذهبی کشور مقصد، به‌ویژه کلیساهای غیرکاتولیک با سفر.[1]

شرایط فوق در سفر پاپ فرانسیس محقق بود؛ چراکه سفر پاپ به عراق به درخواست و ابتکار کاردینال ساکو، پاتریارک کلدانی-کاتولیک‌های عراق و نیز رئیس‌جمهور این کشور، صورت گرفت و هیچ کلیسایی در عراق مخالفت نکرد.

1.6. شرایط آیت‌الله‌ سیستانی برای دیدار با پاپ

برای هماهنگی این دیدار، هیئتی از واتیکان به نجف رفت و شرایط دیدار را بررسی کرد و همین هیئت با حضور پاپ در حرم امام علی علیه‌السلام موافقت نکرد. از طرف دفتر آیت‌الله سیستانی به این هیئت گفته شد که دیدار باید در منزل کوچک ایشان صورت گیرد و با توجه به رسم عراقی‌ها باید مهمان‌ها کفش‌های خود را دربیاورند. واتیکان نیز این شرایط را پذیرفت. همچنین هیچ مقام دولتی عراق نباید در این دیدار شرکت کند.[2]

2. دیدار تاریخی دو رهبر دینی

طبق برنامة اعلام‌شدة سفر، پاپ فرانسیس روز 16 اسفند به شهر نجف رفت و پس از استقبال به خانة آیت‌الله سیستانی وارد شد. این دیدار 45‌دقیقه‌ای با استقبال گرم آیت‌الله سیستانی از پاپ آغاز شد و تصاویر محدودی از اوایل و اواخر آن در رسانه‌ها منتشر شد. گفته می‌شود این دیدار در فضایی بسیار دوستانه و صمیمی بود؛ تا جایی که آیت‌الله سیستانی خودشان چای و آب به دست پاپ دادند و پاپ فضای داخلی منزل ایشان را نیز دید.[3] ازآنجاکه خبری از محتوای گفت‌وگوها منتشرنشده است، معتبرترین منبع دراین‌باره، بیانیه‌هایی است که واتیکان و دفتر آیت‌الله سیستانی پس از این دیدار منتشر کرده‌اند.

آیت‌الله‌العظمی سیستانی در مورد بی‌عدالتی، ستم، فقر، آزار دینی و فکری، سرکوب آزادی‌های اساسی و فقدان عدالت اجتماعی که کشورهای مختلف از آن رنج می‌برند به‌ویژه جنگ‌ها و اقدامات خشونت‌بار، محاصرة اقتصادی، آوارگی و دیگر مواردی که ملت‌های منطقة به‌ویژه ملت فلسطین در اراضی اشغالی با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، صحبت کردند. ایشان همچنین بر نقش مرجعیت دینی در حفاظت از عراق در برابر تروریسم اشاره کرد و گفتند که شهروندان مسیحی نیز باید مانند دیگر عراقی‌ها در امنیت و صلح زندگی کنند. ایشان در پایان از رهبر کاتولیک‌های جهان برای سفر به نجف قدردانی کردند.

پاپ فرانسیس نیز بر اهمیت همکاری و دوستی بین فرقه‌های مذهبی تأکید کرد تا بتوان از طریق گسترش احترام متقابل و گفت‌وگو به نفع عراق و منطقه و همة بشریت کمک کرد. پاپ در این دیدار فرصتی یافت از آیت‌الله‌العظمی سیستانی به همراه جامعه شیعیان برای مقابله با خشونت و مشکلات بزرگی که طی سال‌های اخیر پیش آمده و در دفاع از ضعیف‌ترین مردم و آنانی که بیشترین ظلم و ستم را دیده‌اند، قدردانی کند. پاپ پس از این دیدار در سخنرانی‌اش از آیت‌الله سیستانی برای این دیدار سپاس‌گزاری کرد و این دیدار را فراموش‌ناشدنی توصیف کرد.[4] وی همچنین در بازگشت از سفر سه‌روزه به عراق با خبرنگاران در هواپیما گفتگو می‌کرد با اشاره به اینکه آیت‌الله سیستانی را مردی «فروتن و دانا» یافته است، گفت: «این دیدار برای روح من مفید بود.» پس از این دیدار، دولت عراق این روز «روز ملی هم‌زیستی در عراق» اعلام کرد.

3. بازخوردها و واکنش‌ها

از روزهای نخست که زمزمة سفر پاپ به عراق و دیدار با آیت‌الله سیستانی مطرح شد، واکنش‌های گوناگونی در ایران و عراق و رسانه‌های دیگر کشورها مطرح شد. در این نوشتار بیشتر بر واکنش‌ها و بازخوردهای این دیدار در فضای داخلی به‌ویژه نظرات روحانیان می‌پردازیم.

نظرات مطرح‌شده دربارة این دیدار را می‌توان در سه دستة کلی جای داد: دوقطبی‌سازان، بدبینان، خوش‌بینان.

3.1. دوقطبی‌سازان

دستة اول از کسانی بودند که آگاهانه یا ناآگاهانه این دیدار را نشانة تفاوت و تقابل تشیع سیاسی در ایران و تشیع غیرسیاسی در عراق می‌دانستند و به‌ گونه‌های مختلف بر آن تأکید داشتند. شاید بتوان از عبارت‌های پربسامد در این گونه تحلیل‌ها به عبارت‌های زیر اشاره کرد:

• دوقطبی حوزة قم و نجف و تقابل این دو؛
• نارضایتی ایران از دیدار پاپ و آیت‌الله سیستانی؛
• افول روحانیت ایران؛
• ناکارآمدی منش تشیع سیاسی ، کامیابی تشیع غیرسیاسی؛
• رهبری شیعیان جهان در دست آیت‌الله سیستانی؛
• گسترش نفوذ آیت‌الله سیستانی؛
• نارضایتی گروه‌های نزدیک به ایران در عراق از سفر پاپ؛
• و…

رسانه‌های فارسی‌زبان خارجی مانند بی‌.بی‌.سی فارسی، ایران اینترنشنال، رادیو فردا در برنامه‌های خبری و تحلیلی خود، سفر پاپ به عراق را به‌صورت گسترده پوشش داده و بررسی کردند. این شبکه‌ها در گفت‌وگو با کارشناسان مختلف تحلیل‌های دوقطبی‌ساز میان نجف و قم را ارائه می‌دادند. روشن است که یکی از اصلی‌ترین روش‌های رسانه‌ای برای اثرگذاری عینی، طی کردن مراحلی دربارة سوژه یا واقعیت بیرونی است که دست‌آخر منجر به اثرگذاری در سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری شود. این مراحل به‌اختصار عبارت‌اند: بازنمایی، تکرار، بدیهی‌سازی و سرانجام اثرگذاری در سیاست‌گذاری. در این موضوع نیز این مراحل در برخی رسانه‌های خارجی تا مرحلة بدیهی‌سازی پیش رفت که نشانة آن تکرار این موضوع در رسانه‌ها و کارشناسان داخلی بود. به چند نمونه از این دسته واکنش‌های دوقطبی‌ساز اشاره می‌کنیم:

سایت بی‌بی‌سی

علاوه بر برنامه‌های تصویری این شبکه، سایت بی‌بی‌سی فارسی نیز تحلیل‌ها و یادداشت‌های فراوانی دربارة دیدار پاپ با آیت‌الله سیستانی نوشت که عناوین این یادداشت‌ها به‌تنهایی گویای رویکرد نویسندگان در دوقطبی قم و نجف است؛ یادداشت‌هایی با عناوینی مانند «دیدار پاپ با آیت‌الله سیستانی و سکوت مراجع تقلید در قم»، «سفر پاپ به عراق چه پیامی برای شیعیان دارد؟»، «ناخرسندان از دیدار پاپ و آیت‌الله سیستانی در ایران و عراق» و… .

محسن کدیور

«اینکه رهبر کاتولیک‌های جهان، بین دو چهرة متفاوت تشیع آقای سیستانی و نجف را انتخاب کرده و نه رهبر جمهوری اسلامی در تهران را معنی‌دار است. پاپ موضع معتدل سیستانی را ترجیح داده است و امیدوار است این رویکرد در منطقه حاکم شود.»[5]

مهدی نصیری

مهدی نصیری نیز در انتشاری مطلبی معنادار، دیدار پاپ با آیت‌الله سیستانی را سبقت حوزة سنتی نجف از حوزة مدرن قم دانست و حوزة قم را مشغول به دوگانة سکولار-انقلابی عنوان کرد. ازآنجاکه مهدی نصیری در جریان انقلاب تعریف می‌شود، چنین نظری از وی موجب واکنش‌ها و تحلیل‌هایی را در پی داشت.

سکولارهای عراق و اهل سنت

ازآنجا سکولارهای عراق و برخی گروه‌های اهل سنت دغدغة سیاست داخلی ایران را ندارند به‌گونة دیگر سعی در تضعیف این دیدار و کم‌اثر و بی‌ارزش جلوه دادن آن داشتند. آنها با احساس خطر از پیامدهای دیدار پاپ با آیت‌الله سیستانی، متوصل به دروغ‌هایی مانند وفات آیت‌الله سیستانی و حضور بدل وی در جلسة دیدار با پاپ شدند؛ چراکه می‌دانستند، این دیدار به‌معنای قدرت گرفتن تشیع و اصول سیاسی منطبق با آن است.

3.2. منتقدان

دستة دوم از کسانی که به سفر پاپ به عراق بدبین بودند یا مخالف و منتقد این دیدار بودند را نمی‌توان در یک طیف دانست؛ چراکه از طرفی گروه داعش بودند و در طرف دیگر کسانی که با دغدغه‌های انقلابی به سفر پاپ به عراق بدبین بودند که مبادا با اهدافی مثل عادی‌سازی روابط با اسرائیل یا مماشات با نیروهای آمریکایی باشد. ازاین‌رو جمع این نظرات در دستة واحد فقط از باب بدبینی یا مخالفت با این دیدار است و بس.

پیش از آغاز سفر پاپ به عراق و دیدار با آیت‌الله سیستانی برخی از نقشه‌های آمریکایی و غربی و صهیونیستی این سفر می‌گفتند. این گروه که اغلب تلاش می‌کردند احترام آیت‌الله سیستانی را رعایت کنند با عبارت‌هایی چون «به مرجعیت عراق امیدواریم»، «آیت‌الله سیستانی شخصیتی هوشمندند» بیشتر حملات خود را متوجه غرب و پاپ می‌کردند. یکی از نویسندگان حتی اعلام آمادگی کرده بود که علت ضعف تجربة حوزة نجف دربارة مسائل سیاسی، «تجربیات حوزة‌ قم در عرصة سیاسی را در اختیار علمای نجف قرار دهد.» به برخی از نمونه‌های بدبینان یا مخالفان دیدار پاپ با آیت‌الله سیستانی اشاره می‌کنیم.

آیت‌الله علم‌الهدی

امام جمعة مشهد در نماز جمعة 22 اسفند 1399، تلاش جبهة استکبار را دوقطبی‌سازی میان حوزة علمیة نجف (حوزة سکولار) و حوزة علمیة قم (حوزة انقلابی و سیاسی) هستند و حتی فراتر از آن به دنبال دوقطبی‌سازی مرجعیت سکولار (آیت‌الله سیستانی) و مرجعیت سیاسی (مقام معظم رهبری) هستند. وی آیت‌الله سیستانی را «یک مرجع انقلابی سیاستمدار و سیاست‌شناس» که سیاستگذاری‌های او موجب حکومت امروز شیعیان بر عراق شده است. وی دربارة هدف پاپ از سفر به عراق هم گفت: «پاپ یک مأموریت آمریکایی داشت و فکر می‌کرد مسئلة مقابله با آمریکا، منشأ و مبدأ مرجعیت شیعه دارد و می‌تواند آیت‌الله سیستانی را وادار کند که از مردم و حشدالشعبی عراق بخواهد به جنگ با آمریکا نروند.»[6]

حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی‌اکبر رشاد

وی در آغاز درس خارج فقه القضاء در واکنش به سفر سه‌روزه پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌ رم به کشور عراق در روز ۵ مارس (۱۵ اسفند)، نکاتی را بیان کرد.

ایشان با بیان برخی نکات مثبت این سفر مانند دیپلماسی دینی و میان رهبران مذهبی و همچنین سرکشی به پیروان خود به برخی انتقادات و پرسش‌ها از پاپ نیز پرداخت. ایشان به برخی اتفاقات رخ‌داده در منطقه و جهان اسلام به دست آمریکا مثل حمله به یمن، ترور سردار سلیمانی و وضعیت جنگ‌های منطقه اشاره کرد و از پاپ پرسید که چرا برابر این وقایع و فجایع انسانی سکوت کرده و اکنون «قدم به سرزمین سوخته و ملت داغ‌دیده عراق بگذارند، عراقی که هزاران یتیمی که بر اثر ظلم مدعیان مسیحیت والدین خود را از دست داده‌اند!»[7]

حجت‌الاسلام دکتر جازاری معموئی

دکتر جازاری در یادداشت شفاهی کوتاهی نکاتی را دربارة سفر پاپ ارائه کرده بود که بیشتر آنها پیامدهای احتمالی منفی برای جریان تشیع بود. رئیس دانشگاه اهل‌بیت(ع) معتقد است سفر پاپ به عراق و دیدارش با آیت‌الله سیستانی اهمیت فراوانی دارد؛ به شرطی که بتوانیم در معادلات ژئوپلیتیک موفق عمل کنیم. به عقیده او واتیکان و غرب در پی ایجاد رقابت میان قم و نجف هستند تا جریان تشیع سیاسی در قم تضعیف شود؛ چنان‌که از سال 2010 شاهد توجه ویژة آنها به حوزة ‌نجف هستیم. همچنین وی یکی از پشت پرده‌های سفر پاپ به عراق را احیای جریان مسیحیت کلدانی در عراق می‌داند که با توجه به ویژ‌گی‌هایش، این جریان نمی‌تواند با مسلمانان همراهی کند.[8]

داعش

روشن است که حساب این گروه و دلیل مخالفتشان با سه نمونة پیش‌گفته کاملاً متفاوت است؛ ولی فقط برای تکمیل گزارش، به نظر این گروه در عراق هم اشاره می‌کنیم. گروه داعش نیز دربارة سفر پاپ موضع‌گیری کرد. سرمقالة شمارة 277 هفته‌نامة النبا (مجلة رسمی گروه داعش) به سفر پاپ به عراق پرداخت و مدعی شده که در پس سفر اخیر پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان به عراق توطئه‌هایی خوابیده است، از تلاش برای حمایت از دولت شیعه این کشور و اهداف اقتصادی مخفی گرفته تا برنامه‌ای برای ترویج یک دین ابراهیمی جعلی جدید در بین مسلمانان. در این مقاله آمده است: «برای ما عجیب نخواهد بود اگر این سفر ظاهراً مذهبی فرمانروای خودکامة مسیحیان دلایل صرفاً اقتصادی داشته باشد و کسی برای حمایت از دولت رافضی خرج کامل آن را پرداخت کرده باشد تا بلکه در ازای این حمایت قراردادهای کلان اقتصادی را تصاحب کند.»[9]

3.3. حامیان

این گروه -که می‌توان گفت‌ اکثریت شخصیت‌های روحانیان ایرانی و عراقی را شامل می‌شود- از اصل سفر پاپ استقبال کردند و گاه برخی پیشنهادها یا گلایه‌هایی برای پاپ داشتند. می‌توان گفت اکثریت جریان‌ انقلاب و محور مقاومت از اقدام پاپ و مواضع آیت‌الله سیستانی حمایت و بر وحدت جریان‌های شیعه و حوزة علمیة قم و نجف تأکید کردند. به نمونه‌هایی ازاین‌دست واکنش‌ها اشاره می‌کنیم.

مقتدی صدر

مقتدی صدر با استقبال از سفر پاپ، عراق را همواره مجمع ادیان دانست و در توئیتی نوشت: به من خبر داده‌اند برخی‌ها مخالف سفر پاپ به عراق دوست‌داشتنی ما هستند. به آن‌ها می‌گویم گشایش میان ادیان موضوع حسنه‌ای است و از سفر رهبر کاتولیک‌های جهان استقبال می‌کنیم.[10]

 

سید عمار حکیم

رهبر جریان حکمت ملی و ائتلاف عراقیون در عراق نیز دربارة سفر پاپ به عراق بیانیة مفصلی منتشر کرد و با استقبال از سفر پاپ به عراق دربارة دیدار پاپ و سیستانی نوشت: «ما این دیدار تاریخی را رویدادی ویژه می‌دانیم که موجب تقویت نقش نجف اشرف و واتیکان در برقراری روابط میان پیروان ادیان و طوایف مختلف در سراسر جهان می‌شود.»[11]

شیخ علی النجفی

نماینده و فرزند آیت‌الله شیخ حسین النجفی مرجع تقلید نجف اشرف با اشاره به اظهارات آیت‌الله سیستانی در دیدار با رهبر کاتولیک‌های جهان گفت: آیت‌الله سیستانی آخرین میخ را بر تابوت طرح عادی‌سازی روابط با تل‌آویو کوبید نماینده این مرجع دینی در نجف اشرف با بیان اینکه طرح عادی‌سازی روابط نمی‌تواند از کانال نجف اشرف عبور کند، گفت: مرجعیت عراق به‌طور صریح دیدگاه خود در خصوص عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی را اعلام کرد.[12]

حزب‌الله لبنان

حزب‌الله لبنان پس از دیدار پاپ فرانسیس با آیت‌الله سیستانی، بیانیه‌ای صادر کرد که در بخشی از آن با اشاره به این دیدار چنین آمده است: «حزب‌الله از سفر پاپ فرانسیس به [کشور] برادر عراق و نتایج مثبت این سفر به‌ویژه دیدار با جناب آیت‌الله‌العظمی آقای علی سیستانی مرجع [شیعیان در عراق] تمجید می‌کند و تأیید کامل خود بر موضع جناب [آیت‌الله سیستانی] را ابراز می‌دارد.»[13]

حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید ابوالحسن نواب

حجت‌الاسلام نواب، رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب نیز که خود دیدارهایی با پاپ فرانسیس و پاپ بندیکت داشته دربارة این سفر معتقد بود هدف سفر پاپ به عراق برای دیدار با آیت‌الله‌العظمی سیستانی نیست؛ بلکه، تشکیلات واتیکان هوشمندانه عمل کرده و از این فرصت استفاده کرده است. او می‌خواهد برای احیای مسیحیت در عراق، به عراق سفر کند. می‌خواهد با رهبر غیرسیاسی جهان تشیع که در عراق ساکن است، نیز دیدار کند. زمینه این جریان را هم ارتباطات تشیع و کاتولیک هم فراهم کرده است؛ یعنی در حقیقت جمهوری اسلامی ایران است که چهل سال با کاتولیک‌ها گفت‌وگو کرده است؛ جمهوری اسلامی چهل سال با واتیکان ارتباط و گفت‌وگو داشته است و این‌ها الان می‌خواهند از این ارتباط بهره‌برداری کنند. کار خوبی هم می‌کنند و جمهوری اسلامی هم اصلاً احساس جدایی، رقابت یا حسادت نمی‌کنیم. وی با رد دوقطبی قم و نجف، مواضع آیت‌الله‌العظمی سیستانی را درست، متین و سنگین دانست و درمجموع، این دیدار به نفع تشیع تحلیل کرد.[14]

حجت‌الاسلام دکتر مصباحی‌ مقدم سخنگوی جامعة روحانیت مبارز

سخنگوی جامعه روحانیت مبارز با تقدیر از سخنان آیت‌الله سیستانی در دیدار پاپ گفت: انتظار می‌رود پاپ از ضعفا، مظلومان و ستمدیدگان با تمام وجود حمایت کنند و در برابر زورگویان و مستکبران بایستند و موضع حق را ابراز کنند. وی معتقد بود این سفر حکایت از امنیت حاکم بر عراق دارد و البته حکایت از اهمیت نقش آیت‌الله سیستانی در این ماجرا دارد.[15]

حجت‌الاسلام‌والمسلمین محسن قمی

معاون ارتباطات بین‌الملل دفتر مقام معظم رهبری با استقبال از این دیدار مهم گفت: مواضع آیت‌الله سیستانی در دیدار پاپ سبب عزت اسلام شد. وی با اشاره به نظر مقام معظم رهبری دربارة جایگاه و نقش آیت‌الله سیستانی، اظهار امیدواری کرد با همکاری پیروان واقعی اسلام و مسیحیت شاهد بهبود وضع محرومان جهان و تغییر شرایط ظالمانه حاکم بر آن باشیم.[16]

حجت‌الاسلام پناهیان

علیرضا پناهیان با انتشار توئیتی این سفر را به فال نیک گرفته و اصل دیدار پاپ با مرجعیت شیعه حمایت کرده بود.

 

4. فرصت‌ها

سفر پاپ به عراق و همچنین دیدارش با آیت‌الله سیستانی با همة حاشیه‌ها و احتمالاتی که برای آن می‌توان تصور کرد فرصت‌های ارزشمندی ایجاد کرد که می‌‌توان به‌جای دامن زدن به اختلافات و بازی در زمین دشمن از آنها برای وحدت و استواری تشیع و جهان اسلام سود برد. برخی از این فرصت‌ها به این شرح‌اند:

• ترمیم جایگاه عراق و نمایش تعامل ادیان و مذاهب به‌خلاف چهرة ساخته‌شده در سال‌های اخیر در جهان؛
• ترمیم چهرة شیعه در جهان اسلام و نزد غیرمسلمانان که به‌علت تبلیغات منفی، چهرة غیررسمی و فرقه‌ای نشان داده شده بود؛
• استفاده از ظرفیت نجف برای ورود تشیع به اروپا؛
• مقابله با اسلام‌هراسی در غرب؛
• ارتقای جایگاه اثرگذاری اسلام، تشیع و مرجعیت در جهان و منطقه؛
• کاهش تنش‌های دینی و مذهبی در منطقه.

 

 

5. تحلیل دیدار و حاشیه‌های آن

1. دغدغة پاپ فرانسیس: چنان‌که گذشت، پاپ فرانسیس در سال‌های اخیر، سفرهایی را آغاز کرده بود که کشورهای مسلمان در آن پررنگ است. می‌توان گفت این مسافرت‌‌ها برای واتیکان اهداف چندجانبه‌ داشت. از سویی نزدیکی با ادیان و مذاهب دیگر و تکیه بر اشتراکات انسانی و اخلاقی و تأکید همواره بر کاهش تنش‌های دینی و مذهبی و از سوی دیگر نگرانی از کاهش جمعیتی مسیحیان و افزایش تدریجی مسلمانان، انگیزه‌های این سفرها بود؛ به‌ویژه که منش پاپ فرانسیس به‌خلاف پاپ بندیکت شانزدهم بر همزیستی، گفت‌وگو تعامل و هماهنگی با شرایط زندگی در جهان مدرن است.
2. احیای مسیحیت عراق: بی‌شک یکی از اهداف اصلی سفر پاپ به عراق، احیاء و سامان‌دهی وضعیت مسیحیان عراق بود. در سال 1987، مسیحیان عراق با حدود یک‌ونیم نفر حدود 4 درصد جمعیت این کشور بودند؛ اما در سال‌های اخیر چه در زمان صدام و چه با قدرت گرفتن نیروهای افراطی، مسیحیان رفته‌رفته از عراق مهاجرت کردند. کاهش جمعیت مسیحیان در منطقه‌ای به‌ویژه با پیشینة تاریخی و دینی عراق، پسندیده و خوشایند واتیکان نیست. در حال حاضر جمعیت مسیحیان را از 300 تا 800 هزار نفر تخمین می‌زنند که نشان از کاهش شدید جمعیت مسیحیان در عراق است. کاهش جمعیت مسیحیان همواره دغدغة واتیکان بوده است.
3. ارتقای جایگاه واتیکان: در حال حاضر که اسرائیلی‌ها تبلیغات شیطنت‌آمیزی را علیه شیعه به راه انداخته‌اند و گروه‌بندی شیعه و سنی، دو واقعیت متفاوت است که در ذهن غربی‌ها قوی‌تر شده است، برای واتیکان امتیاز بزرگی است که نشان دهد هم با رأس دینی و مهم‌ترین و معتبرترین نهاد دینی سنی‌ها، یعنی الأزهر، مرتبط است و هم با یکی از مهم‌ترین مراجع شیعه به‌مثابه شاخۀ دوم جامعۀ مسلمانان؛ به‌ویژه با توجه به اینکه آیت‌الله سیستانی معمولاً رؤسای سیاسی را نمی‌پذیرد. پس این دیدار برای واتیکان فرصت بسیار مغتنمی است تا با نشان دادن این قابلیت خود، امتیاز مضاعفی به دست آورد.[17]
4. واقع‌بینی به سفر پاپ: نباید دربارة ارزش دیدار پاپ با آیت‌الله سیستانی افراط‌وتفریط کرد. نه چنان کوچک و ساده انگاشت که گویی چیزی جز دیداری نمایشی با صحبت‌های کلی نیست و نه باید چنان بزرگ دانست که گویا هدف اصلی سفر پاپ به عراق فقط دیدار با آیت‌الله سیستانی بود یا تمام تندروی‌های مذهبی در منطقه با این دیدار برطرف خواهد شد یا خوش‌بینی‌هایی ازاین‌دست. سفر پاپ به عراق مانند دیگر سفرهای پاپ‌های پیشین به کشورهای مختلف است که در آن با شخصیت‌های دینی کشور میزبان نیز دیدار می‌کرد؛ البته دیدار با آیت‌الله سیستانی ویژگی‌های خود را دارد که می‌‌تواند در بلندمدت منشأ اثرات مفیدی باشد.
5. زمنیه‌های تاریخی: زمینه‌های فرهنگی چنین ارتباطی بین جهان اسلام با مسیحیت از زمان مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی آغاز شده بود. ایشان علاوه بر ارتباط با شیخ شلتوت که کاهش تنش میان شیعه و سنی کمک شایانی کرد با فرستادن نمایندگانی به کشورهای مختلف غربی زمینه را برای تبلیغ اسلام و همچنین تعامل ادیان فراهم کرد. از زمان پیروزی انقلاب اسلامی و حاکمیت جمهوری اسلامی، زمینه‌های فرهنگی، علمی و سیاسی بسیار گسترش یافت. این تعامل‌ها را می‌توان در عناوین زیر دید:

• دیدارهای نهاد علم مانند سازمان فرهنگ و ارتباطات، دانشگاه ادیان و مذاهب، جامعه‌المصطفی(ص) و…
• ارتباطات سیاسی، فعالیت علمی و فرهنگی سفرای ایران در واتیکان؛
• ارتباطات و دیدارهای فرهنگی: سفر کشیک‌ها و کاردینال‌ها به ایران؛
• درواقع باید گفت جهان تشیع به شکوفایی‌هایی رسیده که در فضای سیاسی، فکری و فرهنگی جهان دیده شده و نتیجة آن در دیدار پاپ و آِیت‌الله سیستانی نمود یافته است.

6. هوشمندی مرجعیت: شاید برخی منتقدان و دلسوزان که پیش از دیدار پاپ با آیت‌الله سیستانی، بیم داشتند که مبادا این دیدار موجب تضعیف جایگاه جمهوری اسلامی در منطقه و گفتمان مقاومت شود، اکنون متوجه هوشمندی آیت‌الله سیستانی در این دیدار شدند. دفتر ایشان پیش از سفر پاپ به عراق به گمانه‌زنی سفیر عراق در واتیکان دربارة امضای سند برادری میان پاپ و آیت‌الله سیستانی[18] واکنش نشان داد و امضای هرگونه سند و توافق‌نامه را رد کرد.[19] رد چنین شائبه‌ای نشان از هوشمندی ایشان دارد. چنان‌که گذشت پاپ با احمد الطیب سند برادری امضا کرده بود. احمد الطیب، امام الازهر را می‌توان نمایندة اهل سنت در جهان اسلام محسوب کرد و امضای سندی مشابه با آیت‌الله سیستانی نشان از نمایندگی ایشان از جهان تشیع است که ایشان از چنین کاری پرهیز کردند تا بار دیگر طبق مشی چندین ‌سالة خود از اختلاف‌افکنی جلوگیری کنند.
7. سکوت حوزة علمیة قم: سکوت نهاد حوزة علمیه و همچنین برخی تشکل‌های حوزوی، عرصه را برای تحلیل‌گرانی باز کرد که بر طبل دوقطبی قم و نجف می‌کوبیدند و معتقد بودند علمای قم از این دیدار ناراضی هستند. شاید اگر نهادها و مراکز حوزوی در قم یا برخی علمای شاخص در تأیید نظرات آیت‌الله سیستانی و استقبال از سفر پاپ به عراق موضع‌گیری می‌کردند، این بهانه از آنها گرفته می‌شد؛ چنان‌که مجمع مدرسین حوزة علمیة قم بیانیه‌ای این چنین صادر کرد ولی ازآنجاکه این مجمع چندان دارای وزان و جایگاه حوزوی نیست، چندان دیده نشد.
8. عملکرد منفعلانة صداوسیما: متأسفانه عملکرد رسانة ملی در بازتاب و پرداخت به این دیدار درنهایت نتیجه‌ای جز بازی در زمین دشمن نداشت. صداوسیما گویا بدون راهبرد رسانه‌ای یا بدون درک از اهمیت این سفر، موردانتقاد دلسوزان داخلی و طعنة رسانه‌های خارجی قرار گرفت. سکوت رسانة ملی و طرح خبر دیدار در قالب اخبار دسته‌چندم و فقط گزارشی از فعالیت و موضع‌گیری‌های شبکه‌های خارجی، این شائبه را ایجاد کرد که دوقطبی ترسیم‌شده حقیقت دارد و صداوسیما به‌مثابة رسانة حکومتی برای سرپوش گذاشتن بر این و قطبی و قوت‌گرفتن طرف نجف، این سفر پاپ به عراق را بی‌اهمیت جلوه می‌دهد. چنان‌که برخی چنین نمایندند که «حکومت جمهوری اسلامی چندان میلی به گسترش نفوذ آیت‌الله سیستانی ندارد و سخن گفتن رسانه‌های حکومتی از او در ایران بسیار محدود است… پاپ با آگاهی از این نسبت آیت‌الله سیستانی و جمهوری اسلامی به دیدار او رفت و قطعاً این دیدار، بر نفوذ جمهوری اسلامی در عراق تأثیرگذار است.»[20] درحالی‌که این رسانه نباید در دام «بازنمایی» رسانه‌ای غرب گرفتار می‌شد؛ چراکه آیت‌الله سیستانی «دیگری» نیست و از بزرگان مکتب اهل‌بیت است و تعظیم ایشان تعظیم گفتمان انقلاب و تشیع است.

 

 

منابع

www.almanar.com.lb سایت المنار

www.bbc.com/persian بی‌بی‌سی فارسی

www.dinonline.com سایت دین‌آنلاین

www.ensafnews.com سایت انصاف‌نیوز

www.fa.shafaqna.com سایت شفقنا

www.fna.ir خبرگزاری فارس

www.irna.ir خبرگزاری ایرنا

www.isna.ir خبرگزاری ایسنا

www.radiofarda.com سایت رادیو فردا

www.rasanews.ir خبرگزاری رسا

www.tn.ai خبرگزاری تسنیم

www.urd.ac.ir سایت دانشگاه ادیان

www.vatican.va سایت رسمی واتیکان

دوفصل‌نامة تقریرات، شمارة‌10، اسفند 1399

[1]. گفت‌وگوی حجت‌الاسلام دکتر احمد مسجدجامعی با سایت دین‌آنلاین.

[2]. دوفصل‌نامة تقریرات، شمارة‌10، اسفند 1399، ص 16.

[3]. همان.

[4].http://www.vatican.va/content/francesco/en/audiences/2021/documents/papa-francesco_20210310_udienza-generale.html سایت رسمی واتیکان

[5]. http://www.ensafnews.com/285685 سایت انصاف‌نیوز

[6].https://fa.shafaqna.com/news/1113364/ سایت شفقنا

[7].https://www.isna.ir/news/99121611524/ خبرگزاری ایسنا

[8]. دوفصل‌نامة تقریرات، شمارة 10، ص 17.

[9]. https://www.bbc.com/persian/world-features-56384247

[10].https://fa.shafaqna.com/news/1097846/ سایت شقفنا

[11]. www.irna.ir/news/84240141/ خبرگزاری ایرنا

[12]. http://fna.ir/f32yy7 خبرگزاری فارس

[13]. https://www.almanar.com.lb/7940396 ترجمه از سایت دنیای اقتصاد

[14].https://urd.ac.ir/fa/cont/10024/ مصاحبه با حجت‌الاسلام سید ابوالحسن نواب

[15]. https://tn.ai/2467180 خبرگزاری تسنیم

[16] . https://rasanews.ir/002pzG خبرگزاری رسا

[17].https://www.dinonline.com/25631 مصاحبة حجت‌الاسلام دکتر مسجدجامعی با سایت دین‌آنلاین

[18]. https://www.isna.ir/news/99112619408/ خبرگزاری ایسنا

[19]. www.irna.ir/news/84231696/ خبرگزاری ایرنا

[20]. https://www.radiofarda.com/a/31137170.html سایت رادیو فردا