مواجهه حوزویان با کرونا
علی‌اصغر بخشی زاده[1]
مقدمه
بیماری کرونا پس از دوماه درگیری در کشورهای مختلف از جمله چین سرانجام به ایران رسید. ازآنجاکه تاکنون کشور تجربه مواجهه با چنین چالش‌هایی را نداشته، در عرصه‌های مختلف تنش‌هایی به وجود آمد که مهم‌ترین آن‌ها را در کنار خسارت‌های جانی و انسانی، در حوزه رسانه و هدایت ذهنی مردم است. انتشار اخبار ضد و نقیض و برخی از تعارضات که از سوی متولیان و مسئولین منتشر گردید بعلاوه ترس از کرونا که بیشتر از اصل بیماری ذهن و جان مردم را آزرد باعث گردید که گرچه در عرصه عین و واقعیت خارجی بیماری نسبتاً مدیریت شود، اما در عرصه ذهنی و رسانه‌ای به‌مانند بسیاری از چالش‌های سطح ملی، کشور دچار چالش گردد.
در این فضا، افراد و جریانات مختلفی در خصوص این بیماری اظهارنظر کرده و برخی از جریانات اجتماعی در راستای جنش ملی مقابله با کرونا شکل گرفت. در فضای حوزه و روحانیت نیز مواجهه‌های مختلفی شکل گرفت که برخی از آن‌ها به انسجام اجتماعی و برخی به واگرایی کمک نمود:
- بخشی از طلاب در شبکه‌های اجتماعی مواجهه جدی با کرونا نداشته و ضمن پذیرش اصل خطرات آن، کرونا را پدیده‌ای برای بر هم زدن شرایط کشور قلمداد نمودند.
- برخی علی‌رغم پیام‌های مکرر وزارت بهداشت نسبت به خطرات بیماری و منع از تجمعات، نسبت به‌احتمال بسته شدن حرم حضرت معصومه (س) و تعطیلی هیئات مذهبی مقاومت نشان داده و با انتشار یادداشت‌ها و تصاویری معتقد بودند که حرم و مجامع مذهبی نباید تعطیل گردد.
- طلابی که در سطوح اجتماعی تجربه اقدامات خدماتی داشته‌اند و با توجه به سابقه حضور در مناطق سیل‌زده در ابتدای سال جاری، در اقدامی به‌صورت شیفتی و با حفظ ملاحظات بهداشتی به ملاقات بیماران و پزشکان درگیر با مسئله رفته و از نامبردگان تفقد کردند.
- در سطح مرجعیتی اغلب مراجع نسبت به نافذ بودن نظرات پزشکان و اطباء در حوزه‌های مختلف استفتائاتی را منتشر نمودند.
- در نهایت یکی از متفاوت‌ترین موضع‌گیری‌ها مربوط به اظهارات جریان موسوم به طب اسلامی بود که در دوره زمانی انتشار این ویروس بازتاب‌های گسترده‌ای داشته و حتی باعث تمسخر روحانیت گردید.
به نظر می‌رسد رخداد اپیدمی کرونا در سطح کشور و البته واکنش‌های حوزویان نسبت به موضوع یکی از مهم‌ترین رخدادهای سال‌های گذشته بوده که در سطوح مختلف اثرگذار بوده است. بر این اساس ارزیابی و تحلیل و رفتارشناسی حوزویان در این خصوص یکی از موضوعاتی است که نیازمند مطالعه است.
رخداد
مقارن با روز چهارشنبه 30 بهمن‌ماه 1398 یکی از مهم‌ترین خبرهای سال‌های گذشته در بسیاری از خبرگزاری‌ها مخابره شد. ورود کرونا به ایران که با کلیدواژه قم پیوند خورد. این خبر به زودی سازوکارهای ذهنی و اجرایی مردم و مسئولین را تغییر داده و عملاً کشور وارد فضای جدیدی گردید.
در همان ساعات اولیه انتشار خبر ورود کرونا به قم، کلیه مراکز آموزشی و حوزه‌های علمیه تعطیل اعلام گردید. تعطیلی که بر اساس برخی از گمانه‌زنی‌ها تا انتهای سال و متعاقباً تا اتمام تعطیلات فروردین تخمین زده شده است.
شیوع این بیماری به‌مانند بسیاری از چالش‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور، همراه با حواشی مختلفی بوده و هرج و مرج در موضع‌گیری‌ها، تحلیل‌ها و اخبار باعث گردید که امنیت ذهنی و روانی مردم در دوره بحرانی این بیماری تحت‌الشعاع قرار گیرد.
در استان قم آمارها در فضای رسمی و غیررسمی به‌طور مشهودی متناقض بوده و از سویی یکی از نمایندگان مجلس قم تعداد فوت‌شدگان را در روزهای اولیه 50 نفر در قم رقم زده و از سوی دیگر وزارت بهداشت آمار را به‌مراتب پایین‌تر از این موضوع اعلام نمود.
در این میان تحلیل‌ها و رویکردهای متفاوتی نیز از سوی حوزویان اتخاذ گردید. در سطح فکری منازعه تعطیلی یا عدم تعطیلی اماکن و هیئات مذهبی یکی از منازعات جدی در شبکه‌های اجتماعی بود و در سطح اجتماعی و خدماتی نیز شکل‌گیری گروه‌های مختلف طلبگی برای خدمت به بیماران و پزشکان شایان توجه بود:
سطح اول) منازعات فکری و فقهی
یکی از پرتنش‌ترین منازعات در خصوص بیماری کرونا، چالش ایجاد شده بر سر تعطیلی هیئات مذهبی و حرم حضرت معصومه بود. قائلان به تعطیلی حرم و هیئات مذهبی معتقدند که عندالتزاحم بین دو عمل که انجام هر دو ممکن نیست باید مرجحی داشت و یکی از مرجح‌ها حرمت و وجوب در مقابل کراهت و استحباب است و زیارت و نماز جماعت و هیئت و عزاداری مستحب هستند، ولی جلوگیری از شیوع بیماری بر اساس قاعده «لاضرر» و «وجوب حفظ جان» و «حرمت تضییع حق دیگران»، واجب است. (کاظمی، حسین، وب‌سایت مباحثات https://eitaa.com/mobahesat/463)
در مقابل این استدلال قائلان به بسته نشدن حرم مطهر حضرت معصومه معتقدند:
اما آنچه شورای تأمین در مصوبه خود به تاریخ ۵ اسفندماه برای آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها تجویز کرد، تعطیلی نماز جماعت و ضدعفونی کردن مضجع شریف و اماکن مقدسه حرم بود! اقدام و تجویزی که ناشی از عدم شناخت دقیق ساختارهای اصیل ایمانی تمدنی جهان اسلام است، ساختارهایی که از چند ده قرن گذشته از سوی عالمان و فقهای خاصه شیعه برای تطهیر و حراست از بیماری‌های واگیردار در اعتاب مقدسه بکار گرفته شده است. (به نقل از انصاف نیوز http://www.ensafnews.com/218595)
در تداوم این رویکرد تصویری از حضور برخی از خطباء و واعظین معروف استانی و کشوری در کنار ضریح حضرت معصومه (س) منتشر گردید. برخی از فعالان فضای مجازی همسو با این جریان نیز طی انتشار پست‌های مکرری از مردم برای حضور در نماز جماعت‌های حرم دعوت نمودند که این مسئله نیز واکنش‌هایی به همراه داشت.
تولیت حرم نیز در اظهارنظری گفت: ما این حرم مقدس را دارالشفا می‌دانیم. دارالشفا یعنی مردم در این مکان مقدس حضور پیدا کرده و از امراض روحی و جسمی شفا بگیرند. (به نقل از تسنیم https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/12/07/2211802)
شایان ذکر است در فضایی دیگر و در بین برخی از طلاب موسوم به حاشیه‌ساز در سطح استان مسئله کرونا اساساً موضوعی برای تحت‌الشعاع قرار دادن پیروزی جریان سیاسی مطلوب ایشان تلقی شده است. روح‌الله دشتی در اظهارنظری در کانال حوزه انقلابی نوشت:
«فتنه کرونایی دولت جهت به حاشیه بردن پیروزی نیروهای انقلاب در مجلس و در فتنه‌های قبلی فقط لیدرهای فتنه ماسک داشتند و شناسایی می‌شدند؛ اما اکنون همه ماسک بر چهره به صحنه آمده‌اند.» (کانال حوزه انقلابی https://eitaa.com/howzehenghelabi/24676)
اما در سطح مرجعیتی مواضعی متفاوت و مقبول‌تر اتخاذ گردید. آیت‌الله شبیری زنجانی در پاسخ به استفتائی با این مضمون که برخی از افراد با وجود توصیه متخصصین، تعطیل کردن کلاس‌های درس و مراسم و مجالس مذهبی و غیرمذهبی را درست نمی‌دانند. آیا چنین کاری را شرعی می‌دانید؟ اشاره داشتند «با توجه به خطر جدّی این بیماری، رعایت ضوابط بهداشتی و پزشکی بر همگان لازم است.» (به نقل از https://www.khabaronline.ir/news/1356906)
آیت‌الله مکارم شیرازی دیگر مرجع تقلید در متنی که در وب‌سایت‌های مختلف منتشر شد اشاره داشتند: در این مقطع زمانی معاشرت‌ها و حضور در مراکز عمومی صحیح نیست. (به نقل از https://www.tabnak.ir/fa/news/960984)
رویکرد خدماتی طلاب
یکی از رخدادهایی که توانست تا حدودی منازعه فوق را تحت‌الشعاع قرار دهد، تصمیم‌گیری گروه‌های مختلف طلبگی برای حضور و کمک برای مقابله با کرونا بود. این گروه‌ها که عمدتاً در تصمیمات جهادی به‌صورت سالیانه به کمک مردم مناطق محروم شتافته‌اند، در اقدامی به بسیج ظرفیت‌ها پرداخته و از روز سه‌شنبه مصادف با ششم بهمن حرکت خود را در بیمارستان کامکار شروع نمودند.
این حرکت که با عنوان پویش حوزوی مقابل با کرونا راه‌اندازی گردید با حضور قریب به 50 طلبه در چند سطح پیگیری شد:
- با توجه به کاهش محسوس اهداء خون ترویج و حضور در مراکز اهداء خون
- اهداء گل و تمجید حضوری از پزشکان و پرستاران بیمارستان‌های کامکار و فرقانی
- حضور در بین خانواده‌های بیماران و دلجویی از ایشان
شایان ذکر است در کنار این‌ها چندین نامه خطاب به مدیر حوزه‌های علمیه و وزیر بهداشت از تشکل‌های فراگیر طلبگی، مدرسه آل یاسین و خانه طلاب جوان نیز منتشر گردید که اعلام آمادگی برای همکاری در پروژه مقابله با کرونا نمودند.
طب سنتی
در میان کنشگران در خصوص بیماری کرونا، حامیان طب سنتی یکی از فعالیت‌ترین جریانات بوده‌اند. این جریان که با دو رویه طب سنتی و طب اسلامی هم‌اکنون در قم فعالیت می‌کند، بیشترین فعالیت‌های رسانه‌ای و میدانی خود را در چند ماه گذشته داشت. تبریزیان روحانی معروفی که در ماه‌های گذشته به دلیل کتاب سوزی شهرت بین‌المللی یافته اساساً کرونا را بیماری جدی تلقی نکرده و از سوی دیگر مردم را به حضور در تجمعات نموده است. توصیه‌های خاص وی در این دوران نیز مورد تمسخر بسیاری از گروه‌های معاند قرار گرفت. نامبرده ابتدای با پذیرش این بیماری توصیه‌ها و داروهایی را به مردم فروخت و در نهایت پس از مدتی اصل بیماری را تکذیب و مردم را به حضور در اجتماعات دعوت نمود.
جمع‌بندی
گرچه مسئله کرونا به‌مانند بسیاری از چالش‌ها و بحران‌های گذشته در فضای فکری و فرهنگی کشور به زودی تمام خواهد شد، اما آثار روان‌شناختی و فکری آن ماندگار خواهد شد.
- سرگردانی مردم بین دو دیدگاهی که هر دو استدلالات دینی دارند، یکی از این آثار خواهد بود. در فضایی که فتاوای مراجع تقلید اشعار به نافذ بودن رأی پزشکان دارد، جریاناتی در درون حوزه با استدلالاتی که بیشتر بر عواطف دینی متکی است، مدافع حضور مردم در تجمعاتی می‌باشند که به نظر پزشکان زمینه‌ای برای انتقال بیماری است. در این رویکرد کمتر استدلال فقهی و عقلایی متقنی مشاهده شده و عمدتاً تأکید بر پناه بردن به اماکن متبرکه، تلاش دشمن برای تضعیف جایگاه قم و روحانیت در بین مردم و… به چشم می‌خورد.
- در سطحی دیگر رویکردهای سخیف شیخ عباس تبریزیان و برخی از حامیان طب سنتی و اسلامی نیز در دوره اخیر بسیار تنش‌زا بود. تبریزیان به دلیل اظهارات و مستندسازی اظهارات و نظرات خود به شیوه اخباریان به نصوص دینی، ظرفیت بالایی برای تخریب وجهه روحانیت و حوزویان ایجاد کرده است. نگاهی به برخی از توصیه‌های عجیب وی که در شبکه‌های اجتماعی در روزهای گذشته منتشر شده است، کافی است تا به گستره اظهارات تخریب‌کننده وی پی برد.
- در سطح سوم، به نظر می‌رسد یکی از معقول‌ترین رویکردها و رویه‌ها را شاهد بودیم. حضور طلاب و خدمات اجتماعی طلاب و روحانیون از جمله کلیدواژه‌هایی بوده است که در سال‌های گذشته مکرراً بر آن تأکید شده است. رویکردی که اساساً یکی از وظایف روحانیت در کنار تبلیغ دین و در بین سلف صالح حوزه نیز جاری و ساری بوده است. در این رویکرد علماء و روحانیون تنها توصیه به اذکار و اوراد برای حل مشکل بیماری‌های مشابه نکرده و خود به‌عنوان یکی از حامیان مردمی که در این شرایط بیش از گذشته نیاز به پدری دلسوز دارند، در کنار مردم حضور دارند.
[1]. دانش‌آموخته حوزه علمیه
