کرونا در ایستگاه سوم
حمید عنایت‌اللهی[1]
مقدمه
ویروس کرونا فراتر از یک ویروس است که حوزه بهداشت را به چالش کشاند و به سایر عرصه‌های زندگی انسانی ازجمله فرهنگ، سبک زندگی و دین و… نیز ورود کرده و تغییراتی ایجاد نمود. یکی از این تغییرات که در ماه‌های اولیه محسوس‌تر بود، کاهش اجتماعات دینی بود، اجتماعاتی که به تعبیر آلن دوباتن، فیلسوف خدا ناباور، هیچ عاملی تاکنون نتوانسته است در این نقش با دین رقابت کند. (دوباتن، 1394)
مناسک و اجتماعات دینی در شرایطی در موج اول کرونا در ایران با چالش مواجه شد که مناسک جمعی همچون لیالی قدر و ایام فاطمیه و برخی دیگر از اعیاد مذهبی، ازجمله عید فطر بیشتر به‌صورت مجازی برگزار شد. برخی بر این باور بودند که این رویه فردگرایی را که به‌عنوان یک روند جهانی مطرح است را در حوزه مذهب تقویت خواهد کرد؛ درعین‌حال تجربه مناسک فردی هرچند شاید برای برخی خشنودکننده و رضایت‌بخش باشد، ولی به نظر نمی‌رسد که جای مناسک جمعی را بگیرد، زیرا پیوند این نوع مناسک با دین ذاتی است. (میراحمدی، 1399)
از ابتدای شیوع کرونا در ایران، در سه مقطع جریانات مذهبی چالش‌های موقتی با کرونا داشته‌اند که به نظر می‌رسد در صورت تداوم شرایط فعلی، می‌تواند در سال‌های آینده نیز تکرار شود.
- چالش اول زمانی پیش آمد که با اعلام همه‌گیری ویروس کرونا، کلیه مراسم مذهبی عمومی و حرم‌های مطهر در اسفندماه در سراسر کشور تعطیل شد و در پی آن نیز جریان تحجر در کشور تحرکاتی ازجمله تجمع در مقابل حرمین داشتند. این تنش بازتاب جهانی داشت.
- مقطع دوم ماه مبارک رمضان بود که در نسبت روزه‌داری و کرونا شبهات مختلفی مطرح شد. احتمال ابتلای بیشتر روزه‌داران به کرونا و خشکی گلو و درنهایت برگزاری مراسمات مربوط به لیالی قدر که ازجمله مناسک جمعی است و از سوی دیگر روزه‌داری مبتلایان ازجمله چالش‌هایی بود که البته بروز و ظهور گسترده نداشت.
- بزنگاه سوم، عزاداری ایام محرم بود که مسئله را به اوج خود رسانید و پیش از شروع ایام محرم، چندین جریان در نسبت با این مسئله اعلام موضع نمودند.
جریان شناسی اظهارنظرها و تحرکات نشان می‌دهد که در طی این مدت سه جریان اصلی در کشور و خصوصاً در مجامع مذهبی و بین حووزیان شکل گرفته است.
- جریان اول) معتقد به تعطیلی کامل مناسک تا برطرف نشدن کامل کرونا هستند؛
- جریان دوم) معتقد به برگزاری مراسمات و مناسک دینی حتی بدون رعایت اصول بهداشتی بر اساس نوعی خاص از فهم و الهیات دینی و جایگاه اهل‌بیت (ع) هستند؛
- جریان سوم) بر اساس اصل رجوع به متخصص، تابع نظر ستاد کرونا و حتی‌الامکان برگزاری مراسمات با رعایت پروتکل‌ها است.
در این یادداشت تلاش می‌کنیم ضمن تبیین فضای به وجود آمده در پیش، حین و پس از مراسمات عزاداری محرم، این سه جریان را تبیین نماییم.
شروع تنش‌ها پیش از محرم
یک ماه پیش از شروع محرم و شروع عزاداری‌ها، نگرانی‌ها در خصوص تعطیلی یا عدم تعطیلی مراسمات محرم بالا گرفت. جریان اول که عمدتاً در دو خرده‌جریان حامیان طب اسلامی و افراط‌گرایی شیعی تبلوریافته‌اند، مشابه رویکرد اسفندماه 98 در مواجهه با کرونا را اتخاذ و تلاش نمودند با بی‌توجهی به اصول بهداشتی و یافته‌های بشری در خصوص کرونا، مبانی خود را ترویج کنند. در همین ایام تصویری که گویای یک هیئت در ایام فاطمیه بود منتشر شد که در یک برگه بزرگ عنوان شده بود که «لطفاً با ماسک وارد نشوید، مجلس عزای اهل‌بیت دارالشفاست».
از سوی دیگر، فیلم‌ها و کلیپ‌های منتشرشده از برخی از هیئات افراطی در قم که بدون رعایت اصول بهداشتی به عزاداری پرداخته بودند نیز نگرانی‌ها را نسبت به تکرار پروژه مشابه اسفندماه در مقابل حرمین بالاتر برد.
در کنار این‌ها، اظهارات و سخنان خطبای جریان مذکور نیز به‌کرات در فضای مجازی منتشر گردید که ازجمله آن‌ها اظهارات آقایان سید صادق غروی و مهدی فقیه امامی (مدیر مدرسه علمیه ذوالفقار اصفهان) بود که تلویحاً و صراحتاً نسبت به تصمیمات احتمالی بهداشتی اعتراض نمودند. آقای فقیه امامی حضور در هیئت‌های عزاداری در ماه محرم را مانند دفاع از حرم واجب دانسته، حتی اگر منجر به ابتلا به بیماری کرونا و افزایش شیوع این بیماری در کشور شود و کسانی که به خاطر حضور در هیئت به کرونا مبتلا شده و فوت کنند را مانند شهدای مدافع حرم خطاب کرده است (فقیه امامی، 1399). موارد فوق نشان می‌داد که این جریان با قدرت بیشتر و حتی تنقیح بیشتر مبانی نظری فعال شده بود.
جریان دیگر به موازات همین جریان و پس از سخنرانی رئیس‌جمهور و تأکید بر برگزاری باشکوه مراسم عزاداری شروع به موضع‌گیری کرد. رئیس‌جمهور در ابتدای شهریورماه در جلسه ستاد ملی کرونا تأکید کرد که برگزاری پرشور مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان امام حسین (ع) با رعایت دستورالعمل بهداشتی، آزمونی برای همه ما است (روحانی، 1399).
همین جملات کافی بود که این جریان نسبت به این جملات رئیس‌جمهور حمله و تأکید کند که پروتکل‌های بهداشتی در محرم قابل رعایت نیست و سلامت، امری است واجب؛ حال‌آنکه عزاداری مستحب است و به خاطر امر مستحب نباید سلامت مردم را به خطر انداخت. مسیح مهاجری در یادداشتی در سرمقاله روزنامه جمهوری ضمن انتقاد از اظهارات رئیس‌جمهور مبنی بر برگزاری پرشور مراسم محرم نوشت:
«در چنین وضعیتی معلوم نیست چرا آقای رئیس‌جمهور توصیه اکید می‌کند عزاداری‌های محرم با رعایت پروتکل‌های بهداشتی برگزار شود…؟ آقای رئیس‌جمهور! شما به‌عنوان فرمانده کل ستاد مقابله با کرونا، مسئول جان مردم هستید. کاملاً روشن است که تصمیمات جدید ستاد، دقیقاً همان بلایی را به جان‌ها خواهد انداخت که لغو محدودیت‌های کرونایی با خود آورده است. به این واقعیت تلخ فکر کنید که با این تصمیمات، پاییز سیاهی در انتظار کشور ما خواهد بود. لطفاً تعارف با این و آن را کنار بگذارید و با ایجاد محدودیت‌های لازم به‌ویژه در زمینه تجمعات، کاری کنید که پاییز آینده مثل تمام پاییزها رنگارنگ و پر از خاطره‌های شیرین برای مردم ایران باشد». (مهاجری، 1399)
روحانی منتقد دیگر، محمدعلی ابطحی است که با تعریض عنوان می‌کند که رئیس‌جمهور باید در مقام رئیس ستاد ملی کرونا دستور دهد، نه منبری سال‌های دور.
همه این موارد و تخاصمات دو جریان مذکور نشان از احتمال یک محرم پرتنش و فشار به جریان میانه این دو جریان بود. جریانی که بر اساس نظریات مراجع و بزرگان حوزه پیش رفته و تلاش می‌کند که به دور از خود اجتهادی و افراط‌وتفریط حرکت کند.
به موازات این دو خط فکری و فرهنگی، جریان سوم جریانی بود که از سوی مقام معظم رهبری و مراجع تقلید در میانه این دو مسیر مطرح شد. خطی که معتقد به حفظ شعائر و مناسک و شور حسینی در کنار مراعات حداکثری موارد بهداشتی و طرح‌های ابتکاری برای برگزاری مراسمات برای حفظ بهداشت بود.
مقام معظم رهبری در بحبوحه این تنش‌ها در گفتگوی تلویزیونی ضمن اشاره به معیار بودن نظر ستاد ملی کرونا عنوان داشتند:
«بنده هرچه آن‌ها لازم بدانند مراعات خواهم کرد. توصیه و تأکید من به همه عزاداران، هیئات، منبری‌ها و مداحان نیز این است که ضوابط ستاد ملی کرونا باید رعایت شود، چراکه اگر همین مقدار مراقبت و کنترل هم سست شود، فاجعه‌ای بزرگ پدید خواهد آمد». (خامنه‌ای، 1399)
آیت‌الله مکارم شیرازی بر لزوم برگزاری مراسم‌های عزاداری ماه محرم و صفر تأکید و اشاره داشتند:
«باید متولیان امر در این خصوص توجه کافی و لازم را داشته باشند تا هم دغدغه‌های مذهبی و دینی مردم موردتوجه قرار گیرد و هم پروتکل‌های بهداشتی و سلامت آنان حفظ شود.» (مکارم شیرازی، 1399)
آیت‌الله وحید خراسانی در پاسخ به این پرسش که «وظیفه ما در ایام محرم‌الحرام نسبت به اقامه عزا حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام و سایر مناسبات اهل‌بیت علیهم‌السلام با وجود این بیماری (کرونا) چیست؟» جواب می‌دهند:
«شعائر اهل‌بیت علیهم‌السلام و خصوصاً اقامه عزای حضرت سید الشهدا علیه‌السلام، نباید تعطیل شود، ولیکن با رعایت جهات بهداشتی و آنچه متخصصین امر توصیه می‌کنند». (وحید خراسانی، 1399)
آیت‌الله سیستانی به استفاده از شبکه‌های تلویزیونی و فضای مجازی در پخش سخنرانی‌ها و مداحی‌ها تأکید کردند:
«در مجالس عمومی، باید همه ضوابط بهداشتی با دقت تمام رعایت گردد؛ بدین معنا که فاصله اجتماعی بین حاضران منظور شود و ماسک‌های بهداشتی و دیگر لوازم بازدارنده از گسترش ویروس کرونا مورداستفاده قرار گیرد». (سیستانی، 1399)
در کنار این بزرگان، آیات نوری همدانی، سبحانی و علوی گرگانی و سایر بزرگان نیز بر اساس رویکرد اجتهادی به همین نظریه رسیدند. نظریه‌ای که مبنای آن رجوع به متخصص که اساس تقلید در فقه شیعه است بوده و تلاش می‌کند در موضوعات نظر کارشناسان مربوطه را اخذ کند و درعین‌حال به شعائر حسینی به‌مثابه یکی از پیشران‌های اصلی هویت شیعی می‌نگرد که به‌راحتی امکان حذف آن وجود ندارد.
صورت‌بندی سه جریان اصلی
طی چند دهه گذشته فرهنگ اسلامی و زیست‌بوم فکری- فرهنگی ایران، همواره با سه جریان روبه‌رو بوده است. جریاناتی که در بزنگاه‌های مختلف سیاسی، فکری و فرهنگی و این دفعه در یک چالش بهداشتی بر اساس مبانی دینی و معرفتی خود، دیدگاه‌هایشان را مطرح کرده‌اند.
- جریان اول) جریانی که عمدتاً از دل نگاه اخباری و پررنگ کردن مناسک و شعائر دینی برآمده است و در روش‌شناسی فهم مبانی دینی، کمتر از عقلانیت، عرف و مقاصد شریعت بهره‌برداری می‌کند. این جریان همچنان مجالس و اماکن دینی و مذهبی را عاری از ویروس و پلیدی‌ها دانسته و در این خصوص حتی کتاب و نظریه تولید می‌کند. این جریان که در بخشی از جریان حوزه سنتی و ضد تقریبی‌ها تبلور یافت نماینده کلیت حوزه نبوده، اما صدای بلندی دارد. صدایی که با توجه به حساسیت جریانات معاند بلندتر از حامیان و طراحان آن بوده و در بلندمدت می‌تواند در اذهان عمومی دین‌داران، تعارضاتی که در بستر تمدن غرب نظیر علم و دین، تعبد و تعقل و… شکل گرفت را پررنگ کند و درنهایت، ضربه اساسی را وارد نماید. این جریان در مواردی مثل قمه‌زنی، تطبیر و سایر مناسکی که در شرایط فعلی وهن شیعه تلقی می‌شود، هرساله هزینه‌های بسیاری را برای نظام و اندیشه شیعی ایجاد می‌کند و تنش دیگر این جریان با جریانات دیگر شیعی و اسلامی، موضوع مراسمات مربوط به نهم ربیع و طرح دیدگاه‌ها نسبت به خلفا است که علی‌رغم فتاوای صریح رهبری انقلاب و سایر بزرگان شیعی، همچنان بر طبل اختلافات می‌کوبند.
- جریان دوم) جریان دوم که عمدتاً در بین جریانات نوگرای حوزوی و دانشگاهی شکل گرفته است، همواره منتقد فربهی مناسک شیعی و در تلاش برای حذف بخشی از این مناسک است. گرچه بخشی از این ادعا در عدم توازن بین ابعاد مختلف دین‌داری محل تأمل است، اما رویکرد کلی برخی از خرده‌جریان‌های موجود در این جریان بیش از نقد مناسک نوعی مناسک ستیزی است، درحالی‌که مناسک نیز عنصر مهمی از عناصر هویت‌بخش در جامعه دینی است. این جریان در فضای بیرون حوزه نیز متأثر از اندیشه‌های مدرن و دیدگاه‌های جریانات روشنفکری نسبت به دین به دیدگاه‌های منتقدانه نسبت به عزاداری‌ها داشته و هرساله رویکرد انتقادی را در غالب آسیب‌شناسی مراسمات محرم اتخاذ می‌کند.
- جریان سوم) این جریان تلاش می‌کند در نسبت بین این دو دیدگاه، مبتنی بر اجتهاد که سنت اصلی حوزه‌های علمیه بوده و بر اساس اصول ثابت و فروع متغیر است و از سوی دیگر، توجه به اقتضائات و فهم شرایط زمانه، دیدگاه احیاگرانه خود را تبیین کند. اجتهاد درواقع مهم‌ترین دستاورد شیعیان برای انطبـاق خـود بـا تحـولات اجتمـاعی و سیاسـی است. این اصل، هم طرح و تدبیری است برای تکمیل منابع فقهی و هم تعبیه‌ای است انقلابی در برابر قدرت‌های دنیـوی. (ثواقب، 1388) امام خمینی (ره) در دوره حاضر پرچم‌دار این نگرش و پس از ایشان نیز این سنت توسط مقام معظم رهبری و بسیاری از بزرگان حوزه پیگیری شده است. این جریان نه به‌مثابه متأثران از مدرنیته در تحولات، دستاوردهای سنت و دین را کنار زده و نه مانند نواخباری‌ها چشم را بر اقتضائات زمانه می‌بندد؛ بلکه معتقد است بر اساس الگوی ثابت و متغیر می‌توان راه‌حل‌هایی برآمده از نظام اجتهادی به نیازهای زمانه پاسخ داد؛ هرچند برخی معتقدند که فقهای شیعه در طی اعصار و قرن‌های گذشته آن‌طور که بایـد و شاید از اصل اجتهاد بهره نگرفته و یا لااقل چنانکه می‌بایست در مسـائل حـاد سیاسـی و اجتمـاعی سود نبرده‌اند (همان). جریان اجتهادی در سه بزنگاه گذشته تلاش نموده که در سه سطح دیدگاه خود را پیگیری کند:
- سطح نظریه‌پرداز: شخص رهبری انقلاب و از سویی دیگر، بسیاری از بزرگان حوزه از ابتدای ماجرا و تعطیلی حرم‌ها و مجامع دینی تلاش نموده‌اند دیدگاه‌های خود را برآمده از این نظام معنایی مطرح کنند و در عین تأکید بر معنویت و دین، بر اصول بهداشتی تأکید داشته باشند. رهبری در بحبوحه شروع این بیماری اشاره می‌کنند: «یقیناً هر چیزی که کمک کند به سلامت جامعه و عدم شیوع این بیماری، یک حسنه است؛ در نقطه مقابل، هر چیزی که کمک کند به شیوع این بیماری، یک سیّئه است.» (خامنه‌ای، 1398) این دیدگاه که یک مسئله روزآمد را از دریچه دین و مبتنی بر دیدگاه اجتهادی در یک منظومه معنایی برآمده از دین تبیین کند، از راهکارهای جریان اجتهادی است و الا در مقابله با کرونا جریانات مقابل یا بر طبل سکولاریسم و تفاسیر دنیوی از بیماری و شرایط آن تأکید دارند یا بر قدرت ماورایی اهل‌بیت (ع) و تجسمات دینی برای حذف کرونا اصرار می‌ورزند.
- سطح شارحان: در سطح شارحان، در طی 6 ماه گذشته مراکز و مؤسسات مختلفی در سطح قم، تلاش نمودند که خط فکری فوق را تبیین و تشریح کنند. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، علوم و فرهنگ اسلامی، فتوح اندیشه و طیف‌های مختلفی از حوزویان معتقد به رویکرد اجتهادی تلاش نمودند دیدگاه فوق را از طریق برگزاری کرسی‌های نظریه‌پردازی، نشست و حتی کتاب تبیین نمایند. نگاهی به کارنامه این مؤسسات گویای همین مطلب است و تنها در یک مرکز در حوزه قم ده‌ها جلسه در خصوص فقه کرونا برگزار شده و تلاش شده ابعاد مختلف این مسئله مستحدثه واکاوی شود. نکته شایان توجه اینجاست که صدای این شارحان به‌مثابه سال‌های گذشته همچنان در فضای قم باقی می‌ماند.
- سطح نیروهای اجرایی و رسانه‌ها: در سطح نیروهای اجرایی، کمک مؤمنانه کلیدواژه‌ای بود که مبتنی بر دیدگاه اجتهادی و عدم انفعال در شرایط فعلی تولید شد. این نیروها تلاش نمودند در دوگانه‌سازی‌های موجود نظیر مذهب و سلامت با انتخاب‌های سوم به رفع این تعارض کمک کنند. به‌عنوان مثال تصمیم طیفی از مداحان برای برگزاری روضه‌های سیار و حتی تعطیلی مجالس بزرگ تهران و سایر شهرها از مهم‌ترین اتفاقاتی بود که خروجی همین دیدگاه است. دیدگاهی که معتقد است مذهب و شعائر مذهبی در این بحران کنونی می‌تواند کمک بزرگی برای مردم بوده و از سوی دیگر، اصول بهداشتی و پزشکی بر اساس دیدگاه اجتهادی به وزان حرام‌ها و حلال‌های دینی باید مراعات شوند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
فضای فکری و فرهنگی کشور، سال‌هاست با سه جریان روبه‌روست. از بین این سه جریان، به نظر جریان اجتهاد پویا در که در دوره معاصر توسط امام خمینی (ره) و پس از ایشان توسط شاگردان ایشان پیگیری شده است، ظرفیت‌هایی برای حل بحران‌های زمانه دارد. ماجرای کرونا و تعطیلی اماکن مقدسه، کرونا و ماه رمضان و درنهایت، کرونا و عزاداری نشان داد که این جریان می‌تواند این قبیل دوگانه‌ها را به‌خوبی صورت‌بندی و مفهوم‌سازی کرده و راه برون‌رفت از آن‌ها را ارائه کند. اجتهاد پویا با عنایت ویژه به مفهوم عرف، اقتضائات زمان و از سوی دیگر، رجوع به متخصص در هر موضوعی، مانند حامیان طب اسلامی و سایر جریانات اخباری به دنبال دخالت بدون تخصص در هر موضوعی نیست و از سوی دیگر، با عنایت ویژه به حوزه مذهب و دین به‌عنوان یکی از واقعیت‌های زندگی ایرانیان، مانند روشنفکران و متأثران از مدرنیته به دنبال کاهش هرگونه مناسک و تغییر سبک دینی نیست.
منابع
- دوباتن، آلن (1394)، دین برای خداناباوران، ترجمه کامبیز توانا، انتشارات
- میرموسوی، سید علی (1399) دین‌داری در پساکرونا، وب‌سایت شفقنا
- https://fa.shafaqna.com/news/937973/
- فقیه امامی، سید مهدی (1399)، عزاداری کنید حتی به قیمت مرگ بر اثر کرونا، شایان نیوز https://shayanews.com/40497
- مهاجری، مسیح (1399)، سرمقاله 5 مردادماه، روزنامه جمهوری اسلامی
- روحانی، حسن، (1399) برگزاری پرشور مراسم عزاداری محرم آزمونی برای همه است، خبرگزاری تسنیم. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/06/01/2332556
- خامنه‌ای، سید علی (1399) بنده هرچه آن‌ها لازم بدانند مراعات خواهم کرد، سایت مقام معظم رهبری، https://farsi.khamenei.ir/mobile-content?id=46313
- مکارم شیرازی، ناصر (1399)، نظر آیت‌الله مکارم درباره عزاداری محرم امسال، سایت الف https://www.alef.ir/news/3990507110
- خراسانی، وحید (1399)، شعائر اهل‌بیت (ع) نباید تعطیل شود؛ اما با رعایت اصول بهداشتی، سایت الف https://www.alef.ir/news/3990430192
- سیستانی، سید علی (1399)، آیت‌الله سیستانی برگزاری مراسم محرم را با رعایت ضوابط بهداشتی بلامانع دانست، خبرگزاری جمهوری اسلامی https://www.irna.ir/news/83914425
- ثواقب، جهانبخش (1388)، پیامدهای دو جریان اصولی‌گری و اخباری‌گری در سازمان روحانیت و تحولات دوره قاجاریه، نشریه تاریخ ایران و اسلام، شماره 5
- خامنه‌ای، سید علی (1398)، بیانات پس از کاشت نهال در آستانه روز درختکاری https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=45076
[1]. دانش‌آموخته حوزه علمیه قم
