پدیده بورس و طلاب
زهره اسمیخانی[1]
چکیده
به دنبال تحولات بازار سرمایه و بورس کشور طی ماه‌های گذشته، شاهد ظهور پدیده‌ای از مشارکت طلاب در بورس و بازار سرمایه بودیم. پدیده‌ای که هرچند متولی تعریف‌شده‌ای از سوی حوزه‌های علمیه نداشت، اما حضور طلاب در بازار سرمایه خصوصاً با راه‌اندازی کانال‌ها و گروه‌های مختلف با عناوین و لگوی طلبگی، واکنش‌های مختلفی را در بین حوزویان در برداشت. مواجهه روحانیون در مقابل این پدیده به دو دسته موافقین، مخالفین یا منتقدین قابل‌تقسیم است که هریک به بیان ادله و استدلال‌های خود پرداختند؛ که مطالعه این نظرات و درعین‌حال، موضع حوزه‌های علمیه در مواجهه با این پدیده حائز اهمیت است. در این نوشتار تلاش شده به تحلیل این رخداد به‌عنوان پدیده‌ای نوظهور در بین طلاب و پیامدهای آن بپردازیم.
مقدمه
سال جاری به دنبال هدف‌گذاری بخش دولتی در راستای مدیریت بازار سرمایه و اوج گرفتن فعالیت بورس که منجر به افزایش رونق بازار بورس شد و از طرفی سراسیمگی اقشار مختلف مردم برای سرمایه‌گذاری در بورس به جهت تبلیغاتی که برای خرید بورس انجام شد، شاهد شکل‌گیری پدیده جدیدی بین طلاب و ورود این صنف به عرصه بورس کشور بودیم، به‌طوری‌که طلاب هم از قافله مشارکت در بازار سرمایه و بورس جا نماندند و به‌یک‌باره با راه‌اندازی گروه‌ها و کانال‌های مختلف در شبکه‌های اجتماعی با نام‌های بورس طلاب، به آموزش، معرفی شرکت‌های سهام‌دار و خرید و فروش سهام روی آورند. به عبارتی تحولات اخیر بازار سرمایه بر تحولات تصمیم‌گیری و صنفی طلاب حوزه‌های علمیه نیز تأثیرگذار بود.
هرچند سال‌های اخیر فعالیت‌های اقتصادی متنوع و متکثری در بین طلاب حوزه‌های علمیه شکل گرفته، اما بورس و فعالیت‌های اقتصادی طلاب در این زمینه، بازتاب‌های مختلفی در بین کارشناسان اقتصادی، مسئولان حوزوی در برداشت؛ به‌طوری‌که مدیر حوزه‌های علمیه سراسر کشور –آیت‌الله اعرافی-، طراحی سازماندهی حضور طلاب در بورس را با انتصاب حجت‌الاسلام عبادی به یک مأموریت جدی در حوزه‌های علمیه تبدیل کرد؛ اما پاسخ به این سؤال که سهم حوزه‌های علمیه در سیاست‌گذاری اقتصادی کشور تا چه میزان است؟ و آیا تعریفی از نظام مالی و اقتصاد اسلامی در ساختار حوزه‌های علمیه شده و اساساً آیا می‌توان طلاب علاقه‌مند به فعالیت اقتصادی را ساماندهی کرد؟ و برنامه‌ریزی مسئولان حوزوی در مواجهه با فعالیت‌های اقتصادی طلاب چیست؟ سؤالاتی است که پاسخ به آن‌ها نباید مجهول و مبهم بماند و حوزه‌های علمیه باید در این زمینه به دنبال هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی باشند. با توجه به ضرورت این بحث، در این نوشتار تلاش شده ضمن بررسی وضعیت ورود طلاب به بورس و بازتاب‌ها به پیامدها و راهکارهای این موضوع هم بپردازیم.
مفهوم بورس با توجه به کلیدواژه اصلی این یادداشت تعریف می‌شود.
بورس
بورس نهادی سازمان‌یافته است که ازجمله نهادهای عمده و اساسی در بازار سرمایه محسوب می‌شود. (حاتمی شیرکوهی، 1391)
مواجهه طلاب فراروی بورس
مواجهات فراروی مشارکت طلاب در بازار سرمایه به دو دسته تقسیم می‌شود که در این بخش به دو دسته از این مواجهات و بازتاب‌ها می‌پردازیم.
الف- فعالیت ایجابی طلاب در بورس
راه‌اندازی کانال‌های مختلف توسط برخی طلاب؛ ازجمله کانال بورس طلاب، بورس طلاب 2 خرید و فروش، گروه بورس طلاب، طلبه بورس، تبلیغات صدا و بورس طلاب در ایتا و تلگرام یکی از مواجهات ایجابی طلاب به شمار می‌آید؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد که مدیریت این کانال‌ها نیز توسط طیف‌های مختلف طلبگی صورت می‌گیرد. موافقان بورس در بین طلاب، کسانی هستند که علاوه بر اینکه به صف معامله بورس پیوستند، به آموزش و جذب مخاطبان طلبه اقدام کردند.
- حجت‌الاسلام عرب‌پوریان، مدیر کانال بورس طلاب 2 در خصوص اهداف فعالیت خود می‌نویسد: «هدف از تشکیل این کانال یک راهکار معیشتی مناسب برای طلاب بود که نهایت به درس و بحث و تبلیغاتشان بپردازند. در مقدمه موفق بودیم و بورس کمک‌معیشت خوبی بود، اما احساس می‌کنم ذی‌المقدمه فدای مقدمه می‌شود. از طلاب خواستم که فراتر از عرضه اولیه نروند تا در باتلاق بورس گرفتار نشوند، اما دوستان گوششان بدهکار نبوده و نیست. الآن بورس در رونق است، اما به‌محض اینکه حباب بورس بترکد، متضرر می‌شوید. وظیفه اصلی طلبه درس و تبلیغ و معنویت است، اجازه ندهید جذابیت بورس و سود آن شما را جذب خودش کند. خودتان را آلوده نکنید، طوری نشود که در طول روز دغدغه مهم شما بورس شود. هدفم از ابتدا این بود که همه طلاب کشور را به عرضه اولیه آشنا کنم، اما اوضاع طوری شد که گفتم شاید به نفع حوزه باشد که کلاً کانال‌ها را پاک کنم. برای مشورت با حجت‌الاسلام عبادی و موسویان برای انحلال کانال مشورت کردم. آقا عبادی از سوی حجت‌الاسلام اعرافی مأمور سازماندهی حضور طلاب در بورس شده که از حضور طلاب بدون علم و دانش کافی در بورس اظهار نگرانی کردند. حجت‌الاسلام موسویان، نائب رئیس کمیته فقهی بورس مخالف انحلال بود، می‌گفت به هر حال طلاب وارد این فضا می‌شوند و شما باید سعی کنید تا حد امکان کار را دست بگیرید و آموزش‌های لازم را بدهید (فراتر از عرضه اولیه) تا از آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود، اگر ما فضا و طلاب را رها کنیم آسیب‌ها بیشتر می‌شود و عده‌ای سوءاستفاده می‌کنند؛ به این ترتیب بود که قانع شدم که کار را با قدرت ادامه دهم. شاید آموزش‌هایی را هم فراتر از عرضه اولیه در کانال بورس طلاب 5 قرار دهم».
- عرب‌پوریان در واکنش به یکی دیگر از انتقادات، درباره هدف خود از راه‌اندازی کانال خود در ایتا نوشت: «در مدتی که بنده معاون تهذیب حوزه بودم، هیچ‌کدام از طلبه‌ها و همکاران متوجه نشدند که در بورس فعالیت می‌کنم، حتی یک‌بار هم اسمی از بورس نیاوردم، چون به‌شدت مخالف ورود طلاب به بورس بودم و هستم. تأسیس این کانال صرفاً از باب ضرورتی بود که بابت مشکلات معیشتی خانواده‌ها حس کردم تا شاید در این اوضاع کمکی به طلاب باشد».
- یکی دیگر از دلایل موافقان ورود طلاب به بورس، استناد به حمایت رهبری از بورس و شرکت‌های بورسی است که معظم له با کمک ویژه مالیاتی به شرکت‌هایی که وارد بورس می‌شوند موافقت کردند.
- نظرسنجی از اعضای کانال برای نمایش آمار طلابی که از کانال‌های بورس عضویت دارند که نمایش آماری این نظرسنجی با هدف راستی‌آزمایی از تعداد طلاب و خانواده های طلاب در این کانال‌ها حکایت دارد. نتیجه این نظرسنجی که در کانال بورس طلاب 2 خریدوفروش، در ایتا منتشرشده نشان می‌دهد 90 درصد از اعضای شرکت‌کننده در این کانال، یا طلبه‌اند یا از خانواده طلاب.
- همچنین در سال 97 تفاهم‌نامه‌ای میان سازمان بورس و حوزه‌های علمیه به امضای شاپور محمدی، رئیس سازمان بورس و علیرضا اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه رسید که موضوع این تفاهم‌نامه هم‌فکری، هم‌افزایی و همکاری دو مجموعه در عرصه‌های مختلف به‌ویژه ایجاد و تقویت بازار سرمایه در چارچوب اهداف و مأموریت‌های این دو نهاد بود. همکاری‌های آموزشی، پژوهشی مدیریتی و فرهنگی و تبلیغی از محورهای این تفاهم‌نامه بوده است. تربیت صاحب‌نظران فقهی در زمینه بازار سرمایه از میان طلاب دروس خارج و تربیت پژوهشگر و محقق فقهی در زمینه بازار سرمایه اسلامی، طراحی یک رشته تخصصی فقه بورس در حوزه‌های علمیه، تبادل استاد تخصصی در حوزه‌های اقتصادی اسلامی و بازار سرمایه مدنظر قرار گرفته است.
- این گروه به‌عنوان موافقان ورود طلاب به بورس معتقدند می‌توان بازار سرمایه را یک راهکار معیشتی برای طلاب در نظر گرفت و بجای حذف صورت‌مسئله، به هدایت طلابی پرداخت که ناگزیرند به علت‌های اقتصادی و معیشتی و کسب درآمد از راه‌هایی که نیاز به تعیین هویت صنفی هم ندارد به فعالیت اقتصادی یا شغلی پنهان بپردازند و یا طلابی که به جهت علاقه‌مندی و استعداد وارد بورس شده‌اند.
ب. منتقدان و مخالفان فعالیت طلاب در بورس
برخی از کارشناسان حوزوی علاوه بر انتقاد به این شیوه فعالیت اقتصادی، به نقد علمی این فعالیت‌ها در بدنه حوزه پرداختند.
مدیر کانال «صرفاً جهت اطلاع»- محمد حق‌پرست- در کانال خود با عنوان کانال‌های بورسی به اسم حوزه و طلاب نوشت:
«به‌تازگی شاهد افتتاح و ایجاد کانال‌ها و گروه‌های بورسی به نام حوزه یا طلاب هستیم. معلوم نیست ادمین و صاحبشان چه کسانی و با چه میزان تسلط بر بورس هستند. مخاطب این کانال‌ها عموم مردم هستند، نه‌فقط طلاب. مهم‌تر اینکه از نام حوزه و صنف طلاب که مقدس‌ترین سازمان مذهبی و حکومتی است، مایه می‌گذارند. سازمان و صنفی که به‌هیچ‌وجه، ماهیت اقتصادی و مالی نداشته و ندارد. علاوه بر اینکه نگارنده تابه‌حال ندیده کانالی بورسی یا اقتصادی به نام یک صنف یا سازمان خاصی با هویت مجهول فعالیت کند.»
مخالفان حضور طلاب، از بین کارشناسان اقتصادی حوزوی و دیگر حوزویان هستند که با طرح نظرات کارشناسانه، علاوه بر نقد دادوستد بازار بورس در شرایط فعلی کشور و شرایط فعلی بورس را ناسازگار با اقتصاد کشور و سود حاصل از بورس را حرام دانستند و از طرفی جایگزینی دغدغه سهام و بورس بین طلاب به‌جای دغدغه درس و مباحثه را تهدیدی برای حوزه‌های علمیه می‌دانند.
درنهایت، یکی از مخالفان جدی این رویکرد، حجت‌الاسلام غلامعلی معصومی‌نیا-استاد گروه آموزشی اقتصاد و بانکداری اسلامی دانشگاه خوارزمی و عضو انجمن علمی اقتصاد اسلامی حوزه علمیه است، وی معتقد است:
«بورس فعلی منشأ تولیدات جدید نیست و وضعیت ایجادشده سبب تولید نمی‌شود. این حجم پولی که در چند ماه اخیر وارد بورس شده است، وارد تولید نمی‌شود. این بدین معنا است که سود بردن عده‌ای باعث ضرر عده دیگری است که در اقتصاد به آن بازی با جمع صفر گفته می‌شود. بازی با جمع صفر در اقتصاد یعنی، تولید زیاد نمی‌شود، اما عده‌ای سود می‌برند و چنین موردی موجب می‌شود عده کثیری ضرر کنند. ورود افراد در بورس سبب افزایش شاخص قیمت بورس است که توده مردمی که درآمد ثابتی دارند روزبه‌روز درآمد آن‌ها کم می‌شود و سودی که برخی در بازار سرمایه از راه افزایش قیمت می‌برند به معنای ضرر توده وسیعی از مردم و افول وضعیت تولید است. زمانی که تولید صورت نگیرد یا اضافه نشود؛ چنانچه امروزه آمارها و شاخص‌ها بیان می‌کنند برخی شرکت‌هایی که در بورس هستند، به تولید آن‌ها اضافه نمی‌شود به این معناست که بسیاری از مردم در حال ضرر کردن هستند». (معصومی نیا، 1399) وی در توصیه به طلاب چنین می‌گوید: «بورسی که طلاب می‌خواهند وارد آن شوند جز خراب کردن اقتصاد مملکت فایده‌ای دیگر ندارد. امروزه برآیند بورس تخریب باقی‌مانده از توان تولیدی است که از هزار حمله اتمی آمریکا بدتر است. سود حاصل از بورس برای عده‌ای به معنای ضرر وسیع مردم است که روح اسلام به آن‌ها راضی نیست و مراجعی که به جواز خرید و فروش سهام فتوا می‌دهند نیز از این وضعیت ناراضی هستند. با مجموع تعالیم کتاب و سنت یک طلبه حساب کند با وضعیتی که در بورس وجود دارد چه مقدار این کسب، کسب طیب است و چگونه می‌تواند با این لقمه به عالم مهذبی که منشأ تأثیر در دیگران باشد تبدیل شود؟ طلابی که سهام خریده‌اند کار حرامی انجام نداده‌اند، اما طلبه‌ای که می‌خواهد با حلال‌خوری از جهت روحی، معنوی و علمی ارتقا پیدا کند و سرباز امام زمان شود، آیا با این پول‌هایی که به قیمت بدبخت شدن عده‌ای از مردم به جیب من طلبه می‌آید سازگار است»؟
شایان‌ذکر است در پی پیام‌های تبلیغاتی برخی طلاب در گروه بازارچه طلاب مبنی بر آموزش بورس به طلا،ب یکی از طلاب با ارسال پیامی با هشتک هشدار حقوقی نوشت: «اخیراً افرادی در بین طلاب تحت عنوان مضاربه و تجارت در بورس، پول می‌گیرند و سود ماهیانه می‌دهد هر یک میلیون، پنجاه میلیون. ظاهراً نسل جدید مدیران حوزه و طلبه‌ها، وقایع ده سال پیش را یادشان رفته. چند میلیارد پول طلبه‌ها از بین رفت و چند نفر سال‌ها در زندان افتادند، هنوز هم تمام نشده است. مدیران حوزه هم تا سال‌ها این مقوله را ممنوع کرده بودند. هیچ تجارتی سالیانه شصت درصد سود نمی‌دهد. بهترین کارخانه‌ها بین 20 تا نهایت 40 درصد سود سالیانه دارند. وقتی این حضرات ورشکست بشوند هیچ تضمینی نمی‌تواند به شما در استرداد پول کمک کند».
نتیجه‌گیری
با توجه به اینکه تصمیم‌گیری در ارتباط با هر موضوعی نیاز به اطلاعات و دانش مرتبط دارد، نیاز به داشتن چنین اطلاعاتی برای سرمایه‌گذاری در بازار بورس که یک بازار تخصصی دارای یک ریسک بیشتری نسبت به دیگر حوزه‌های سرمایه‌گذاری بوده و همچنین از حجم اطلاعاتی بالایی برخوردار است، تشدید می‌شود بدین منظور سرمایه‌گذار باید دانش فنی مربوط به تجزیه‌وتحلیل اطلاعات مربوط به شرکت‌های سهامی و ارزیابی عملکرد آن‌ها را داشته باشد. ازآنجاکه فعالیت اقتصادی و اشتغال در کنار درس و تحصیل در حال تبدیل‌شدن به یک روش و منش طلبگی است به نظر می‌رسد این پدیده جدید، تدبیر و مدیریت معیشتی طلاب را در سیاست‌گذاری‌های حوزه می‌طلبد که طبیعی است بی‌توجهی به این امر و شیوع فعالیت‌های اقتصادی بدون دانش و تخصص، خسارات مالی و عرضی جبران‌ناپذیری به طلاب و خانواده‌های آن‌ها وارد خواهد ساخت. در نظر گرفتن اقتضائات معیشتی طلاب و اشتغال‌زایی برای طلابی است که می‌توانند علاوه بر تحصیل و درس به مقوله شغل متناسب و مقتضی طلبگی بپردازند. از سویی دیگر، علی‌رغم امضای تفاهم‌نامه فی‌مابین حوزه‌های علمیه و سازمان بورس کشور تاکنون گزارشی دوره‌ای از اقدامات و ماحصل این تفاهم‌نامه مخابره نشده است که در صورت تحقق محورهای تفاهم‌نامه نتایج مفیدی عاید طلاب و حوزه‌های علمیه خواهد شد.
به نظر می‌رسد با توجه به آمار مشاهده‌ای، فعالیت‌های اقتصادی شتاب‌زده و بدون تخصص طلاب علاوه بر ضررهای مالی، به عِرض و آبروی آن‌ها و خانواده‌هایشان آسیب زده است. منفعل بودن موضع مدیران حوزه‌های علمیه و فقدان سیاست‌گذاری این زمینه توجیهی ندارد و لازم است دوراندیشی نسبت به این پدیده جدید صورت گیرد. بدیهی است بی‌توجهی به معیشت طلاب و از طرفی فقدان روش جایگزین فعالیت‌های اقتصادی ریسک‌پذیر مانند بورس در حوزه‌های علمیه تهدیدی جدی فراروی آینده طلاب و حوزه‌های علمیه خواهد بود.
منابع
- شیرکوهی، حاتمی (1391)، ارایه یک رویکرد جدید برای رتبه‌بندی شرکت‌های بورس اوراق بهادار تهران با استفاده از تحلیل پوششی داده‌های فازی، فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی، سال دوازدهم، شماره 46، صفحه 65.
- معصومی‌نیا، غلامعلی (1399)، هشدار کارشناس اقتصاد اسلامی نسبت به پیامد ورود طلاب به بازار بورس، خبرگزاری رسا: https://rasanews.ir/fa/news/660275
[1]. دانش‌آموخته جامعه الزهرا و کارشناس ارشد مطالعات زنان
