کتابِ سال حوزه؛ آینۀ ضعف‌ها،قوت ها و چالش‌ها، فرصت ها

 

 

 

حسن لیالستانی[1]

 

 

مقدمه

مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، با هدف رشد وگسترش حدود و مرز  دانش در حوزه دین و نظام اسلامی، شناسایی پژوهش‌های برتر حوزوی و قدردانی از مؤلفین آن، تحت عنوان «کتاب سال حوزه» را از سال 1378 در معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه راه‌اندازی کرد.

ریاست حوزه علمیه قم در مراسم افتتاحیه بیست ودومین کتاب سال حوزه؛ این همایش علمی را آینه‌ای از آثار نوشتاری حوزویان خواند که نمایان‌گر ضعف‌ها، منحنی‌ها و چالش‌های جامعه علمیِ حوزوی خواهد بود.

مسیری که این آوردگاهِ علمی پیش‌روی حوزه و حوزویان قرار می‌دهد؛ موضوعی است که نوشتار حاضر با تحلیلِ ابعاد و پیامدهای آن بدان می‌پردازد. سخن از تحلیلِ اثباتی کتابِ سال، و نسبت آن با بُعد محتوایی و ثبوتی درون حوزوی است، و پاسخ به این پرسش که مشخصا جریان‌های علمیِ مأثّر در حوزه و نیز مراجعِ تصمیم‌گیر؛ از اتفاق کتابِ سال چگونه بهره برند؟

 

رخداد

16 بهمن‌ماه امسال هم‌زمان با بیستمین سال [در دو دوره نخست، این همایش با نام «همایش کتب برگزیده حوزه» برگزار گردید] برگزاری «همایش کتاب سال حوزه» و یکصدمین سال احیاء و بازتأسیس حوزه علمیه قم؛ بخشی از برترین آثار قلمی حوزویان انتخاب و در دیدرس جامعه علمی قرار گرفت. این مراسم در قم با پیام تصویری حضرت آیت‌الله العظمی جوادی آملی و سخنرانی آیت‌الله اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه به صورت مجازی برگزار شد.

کتاب سال حوزه عنوان جایزه‌ای است که توسط معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه و هر ساله به کتاب برگزیده اهدا می‌گردد. آثاری که در همایش مورد بررسی قرار می‌گیرد، در حوزۀ دین و علوم انسانی بوده و اعمّ از ترجمه، تألیف، تحقیق، تصحیح و تدوین بوده و در ایام الله دهۀ فجر برگزار می‌شود.

از جمله اهداف اعلامی این گردهمایی؛ شناسایی کتب و نویسندگان، تشویق و حمایت، تقویت روحیه و ارتقای سطح پژوهش نویسندگان و پژوهشگران حوزوی و هم‌چنین معرفی آن‌ها به جامعه علمی می‌توان اشاره کرد. شناسایی ظرفیت‌ها و توانمندی پژوهشی حوزویان به منظور رفع نیازهای حوزه‌های علمیه و جامعه و نظام اسلامی از دیگر اهداف مهم این همایش عنوان شده است.

هم‌چنین در بخش سیاست‌گذاری، موارد ذیل اشاره شده است:

1. جهت‌دهی پژوهش‌های حوزوی به سوی نیازهای پژوهشی
2. اهتمام به نوآوری در تولیدات علمی حوزویان
3. تقویت فرهنگ رقابت علمی سالم در میان پژوهشگران حوزه
4. ارتباط و تعامل اثربخش با پژوهشگران و واحدهای پژوهشی.(اهداف و سیاست‌های برگزاری همایش کتاب سال حوزه، 1389)

آیت‌الله اعرافی در مراسم افتتاحیه همایش امسال در سخنانی ضمن ارائه تحلیل‌وار از تأسیس حوزه علمیه قم فرمودند: «باید با این همایش کتاب، مقاله، ایده، استاد و رشته، مسیر توسعه علوم اسلامی و تعمیق و پیشرفت را فراهم کنیم و این جشنواره حلقه‌ای از این مجموع به حساب می‌آید. مدیریت حوزه قم وظیفه خود می‌داند در توسعه این مرزها و گسترش علوم انسانی به سمت نیازهای جدید و نظام اسلامی و جامعه معاصر قدم بردارد. مهم این است کتاب سال حوزه هر سال برای ما مدیران الهام‌بخش باشد. کتاب سال حوزه جامعه علمی را به حرکت در بیاورد؛ درس‌های فقه و خارج و جریان‌های علمی باید از تحلیل کتاب سال عبرت بگیرند. کتاب سال باید بیش از آن‌که است، فعال در حوزه پیش رود و اطلاع‌رسانی خود را تقویت کند و تحقیقات عمق بیشتری پیدا کند.»

معاون پژوهش حوزه و دبیر بیست ودومین همایش کتاب سال و چهارمین جشنواره مقالات علمی حوزه، در گزارشی مقولات کمّی این گردهمایی را تشریح کردند.(ارسال 1200 اثر خارجی به ادوار مختلف همایش کتاب سال حوزه، 1399)

کتاب	پایان‌نامه	بیشترین موضوعات	کمترین موضوعات	واجدشرایط مرحله دوم (ارزیابی تفصیلی)	نامزد برگزیدگی	برگزیده	شایسته تقدیر	شایسته تحسین	درصد موضوعات ارسالی	آثار برتر
666 اثر	138 اثر	کلام:107 اثر فقه و اصول: 104 اثر	مدیریت: 5 اثر تکنولوژی آموزشی: 3 اثر علوم تربیتی و انقلاب اسلامی: 8 اثر	159 اثر 19.8 درصد	47 اثر	5 اثر	17 اثر	25 اثر	32.5 درصد علوم انسانی	52 درصد علوم انسانی

 

به منظور اثرگذاری بیشتر کتاب سال بر جریان عملی حوزه و و هدایت آثر تولیدی به سوی پاسخ‌گویی نیازهای مهم جامعه و حوزه از سال 1397 محورهای ویژه‌ای به عنوان اولویت از سوی شورای سیاست‌گذاری همایش اعلام شده است؛ از جمله ابعاد علمی بیانیه گام دوم انقلاب، زن و خانواده، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، علوم انسانی اسلامی، فضای مجازی، آسیب‌های اجتماعی، جمعیت، اقتصاد مقاومتی، سبک زندگی اسلامی، هنر(فلسفه هنر، هنر در اسلام)، محیط زیست و منابع طبیعی. از میان 109 اثری که در این محورها به دبیرخانه همایش وصول شد؛ 15 اثر برتر شناسایی که شامل یک اثر برگزیده با عنوان جایگاه‌شناسایی حکمت عملی در جست‌جوی علوم انسانی، و 5 اثر حائز رتبه شایسته تقدیر، و 9 اثر به کسب رتبه شایسته تحسین نائل آمدند.

در گردهمایی امسال موضوعات تصحیح و تحقیق، حدیث درایه و رجال، فقه و اصول و فلسفه، حائز رتبه برگزیده شدند. اخلاق و عرفان، ادبیات و هنر، اقتصاد، تفسیر و علوم قرآن، تکنولوژی آموزشی، روان‌شناسی، علوم اجتماعی، علوم سیاسی و کلام در رتبه شایسته تقدیر قرار گرفتند. موضوعات تاریخ، سیره وتراجم، حقوق، انقلاب اسلامی و مدیریت رتبه شایسته تحسین را از آنِ خود کردند.

آنچه در همایش امسال مشهود و مبارک بود، حضور پررنگ آثاری نویسندگان خارجی شرکت‌کننده در همایش بود. بخش بین‌الملل همایش امسال نسبت به سال‌های قبل رشد 7 درصدی را تجربه کرد. نویسندگان غیرایرانی از 11 کشور جهان با 88 اثر در این گردهمایی شرکت کردند که 21 اثر به مرحله ارزیابی تفصیلی و 5 اثر حائز رتبه برتر شدند. موسوعه ابن فهد حلی از عتبة الحسینیه المقدسه در تصحیح و تحقیق حائز رتبه برگزیده گردید و بقیه آثار شایسته تقدیر و تحسین را آنِ خود کردند.(همایش کتاب سال حوزه، 15بهمن 1399)

در بخش ناشر و مراکز پژوهشی برگزیده نیز، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه حائز رتبه شدند.

همایش امسال کتاب حوزه، همراه با چهارمین همایش مقالات برتر حوزه بود. دبیرخانه همایش در اقدامی شایسته که در زمان مدیریت جدید حوزه‌های علمیه این بخش با عنایت همراه شده است، از 80 مجله عملی پژوهشی در این هماورد علمی دعوت و از آن‌ها خواسته شد به ازای هر شمارۀ منتشر شده در سال 1398 یک مقاله به انتخاب هیئت تحریریه نشریه، به دبیرخانه ارسال کنند. از 129 مقاله واصل شده، 35 مقاله به مرحله دوم ارزیابی راه یافتند. با احراز یک جایگاه برگزیده از گروه فلسفه و سه جایگاه از گروه تفسیر و علوم قرآن، علوم تربیتی و علوم سیاسی شایسته تقدیر شدند.

همچنین از سه شخصیت ویژۀ علمی؛ مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی، مرحوم تسخیری و مرحوم سیدعباس موسویان تجلیل شد.

تحلیل رخداد

مقام معظم رهبری در مراسم بیعت طلاب و روحانیون فرمودند: «روزی به اتفاق جمعی از فضلای بزرگ در خدمت امام(ره) بودیم. در آن محفل، از حوزه قم صحبت شد. یکی از بزرگان اساتید و علمای اعلام قم که مورد احترام و قبول همه ما هستند، در آن جلسه به امام عرض کردند که شما نسبت به قم، توجه و عنایت داشته باشید. آن روز امام(ره) فرمودند که این چیزها لازم نیست؛ شما اگر فقط به ابقای دو عنصر در حوزه قم توجه کنید، همه چیز حل خواهد شد: اول، فقاهت است – که گمان می‌کنم تعبیر ایشان این بود که مواظب باشید شعلۀ فقاهت فروننشیند – و دوم، اخلاق و تهذیب است».(بیانات در مراسم بیعت طلاب و روحانیون، 1368)

حضرت آیت‌الله العظمی جوادی آملی در مراسم افتتاحیه کتاب سال حوزه فرمودند: «همه مراکز علمی و تحقیقی و پژوهشی مخصوصا حوزه و دانشگاه، این رسالت را دارند که جهانی فکر کنند، هرگز قمی فکر نکنند، ایرانی فکر نکنند، شرقی فکر نکنند، غربی فکر نکنند… چون قرآن از ابتدای نزول دعوت کرد که جهانی فکر کنید… بر ما واجب است جهانی فکر کنیم».(مراکز علمی و پژوهشی جهانی فکر کنند، 16بهمن 1399)

پر واضح است؛ از کنار هم قراردادن این دو بیان، رسالت ثبوتیِ حوزۀ علمیه و حدود وثغورِ تأثیرگذاری آن بدست می‌آید. در بیان اول مادۀ مسأله از قرار فقاهت و تفقّه، و در بیان دوم هیأتِ موضوع؛ یعنی گسترۀ اندیشه و حدودِ مقام اثبات را روشن می‌کند.

با توجه به اهداف اصلی مرجعِ تصمیم‌ساز در برگزاری چنین هماوردِ علمی درون حوزوی، و از طرف دیگر نمایشی از آنچه یک سال تلاش علمی حوزه و حوزویان است را در بوتۀ آزمون و پیش‌روی منظرِ صاحب‌نظران و تحلیل‌گران قرار می‌دهد، مستلزم بررسی اضلاع رخدادی با این اهمیت است.

حوزه به مثابۀ کفیلِ تبیین و تحقّق امر دین؛ ناگزیر در اتمسفرِ دهکدۀ جهانی تنفس می‌کند، همچنان‌که در داخل آماج پرسش‌های متدینین است. فهمِ شرحِ وضعیت از مهم‌ترین گام‌های سلوکِ رئال و تضمین‌کننده وصول به حقیقت خواهد بود. نگاهی اجمالی به موضوعات تولیدی در همایش، نمایانگر توجه جدی مراجع تصمیم‌گیر نسبت به اساس کار حوزوی؛ یعنی فقاهت و نسبت حوزه با وظایف حاکمیتی؛ یعنی علوم انسانی و برنامه‌ریزی کلان در این زمینه حکایت دارد.

برترین گروه‌های علمی این دوره از همایش، از نظر تعداد رتبه عبارت‌اند از: گروه فقه و اصول با یک اثر برگزیده، دو اثر شایسته تقدیر و چهار اثر شایسته تحسین؛ گروه فلسفه با یک اثر برگزیده، یک اثر شایسته تقدیر و چهار اثر شایسته تحسین؛ گروه علوم سیاسی با یک اثر شایسته تقدیر و پنج اثر شایسته تحسین؛ گروه تصحیح و تحقیق با دو اثر برگزیده و یک اثر شایسته تحسین؛ گروه علوم اجتماعی با سه اثر شایسته تقدیر و یک اثر شایسته تحسین. گروه‌های اخلاق وعرفان، حدیث، درایه و رجال، کلام، تفسیر وعلوم قرآن، حقوق، روان‌شناسی، تاریخ، سیره و تراجم، ادبیات وهنر، اقتصاد، تکنولوژی آموزشی، انقلاب اسلامی و مدیریت در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

فقه و اصول و در رتبه بعد فلسفه هم‌چنان در صدر موضوعات ارسالی بوده است که نشان از توجه خاص پژوهشگران به رشته‌های اساسی در علوم اسلامی دارد. برخلاف ریز رشته‌های دیگر علوم اسلامی از جمله کلام، حدیث، رجال، تفسیر و… که در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند. البته گروه‌های حقوق، انقلاب اسلامی، تاریخ، سیره و تراجم و مدیریت فاقد رتبه برگزیده و شایسته تقدیر بودند. گروه‌های ترجمه، علوم تربیتی و کتب مرجع نیز فاقد هیچ اثر حائز رتبه‌ای نداشتند، که لازم است جامعه علمی حوزه عنایت خاصی به رشته‌های مهم علوم انسانی اسلامی از جمله حقوق، مدیریت و علوم تربیتی داشته باشند.

آنچه از مجموع رخداد کتاب سال حوزه؛ کتب برگزیده، موضوعات انتخابی، سخنان مدعوین و… بر می‌آید، نکات ذیل حائز اهمیت است:

• موضوع فقاهت و چند وچون آن؛ نیازمند بازنگری و آسیب‌شناسی جدی است. به ظاهر نسبت به فضایی که در چند سال اخیر در تعریف فقاهت باب شده است، مستلزم تجدیدنظر اساسی می‌باشد. شایان ذکر است که ملاکی باید نصب‌العین همۀ علاقه‌مندان و صاحبان تصمیم در حوزه از تقریرِ امر فقاهت، لازم می‌آید؛ همانا منشور روحانیت امام راحل(ره)، وصیت‌نامه و بسیاری از مکتوبات فقهی و اصولی ایشان باشد. حضرت امام(ره) معمار هندسۀ کنونی عصرِ دین هستند که مبانی ایشان در فقه، اصول، فلسفه و عرفان تمام و کمال متبلور است.
• آثار فقهی و اصولی که به رتبه‌های سه‌گانه رسیده‌اند عمدتا ره‌گشا در امر آموزش هستند؛ و شاید لزوما جابجایی مرزهای دانش محسوب نشود؛ به عنوان مثال کتاب وزینِ «الفائق فی الاصول» که تسهیل آموزشی بسیار مناسبی را برای محققان فراهم کرده است. غرض التفات به این مساله است که تفکیک میان تولیدات علمی که مرزهای دانش را جابه‌جا می‌کنند -که در سیاست‌گذاری اعلامی دبیرخانه همایش بدان اشاره شده است- و تولیداتی که این خصیصه را با توجه به شاخص‌های علم ندارند، ما را در تحلیل واقع‌گراتر از خروجی‌های فقهی و اصولی حوزۀ کنونی، یاری می‌کند، و ضعف‌ها و چالش‌ها را رئال‌گونه پیش‌روی مدّققان قرار می‌دهد.
• مساله علوم انسانی به عنوان چالش چهل‌ساله انقلاب، موضوعی است که سال‌ها با ابزارهای فلسفی کندوکاو شده است. این موضوع در عصر حاضر و آسیب‌شناسی‌های مکرّری که در پس خود دارد، منتقدین و مدعیان جدی داشته که می‌تواند گرۀ کور علوم انسانی را بگشاید. احصائی که در برگزیدگان سال‌های اخیر در موضوعات علوم انسانی چشم‌گیر است، نشان از عقبۀ داوری برگزارکنندگان همایش کتاب سال و نوع تفکر حاکم حکایت دارد. مساله باید کمی از یک‌صدایی موجود خارج و چندصدایی مأموریت مهمی را می‌طلبد. حداقل خروجی این رویّه، تشویق و ورود آثار بسیار جدی‌تر در موضوع علوم انسانی به دبیرخانه خواهد شد.
• نسبت موضوعات حائز رتبه‌های سه‌گانه با مسائل و نیازمندی‌های نظام و مردم، موضوعی است که توجه هر بیننده‌ای را در همایش و بازخوردهای آن به خود جلب می‌کند. غفلت از سطحی‌نگری در حل سؤالات و ارائه راه‌کار نسبت به نیازهای نظام اسلامی، امری مخرّب است. به نظر متولیان امر کتاب سال در کنار ترویج و تشویق محققان در پرداخت به حلّ معضلات جامعه اسلامی، مانع آثاری با مبانی کم‌مایه حوزوی شوند.
• ارتباط حوزه علمیه قم و نجف از موارد چالشی خصوصا از بعد انقلاب است. همایش کتاب سال حوزه به عنوان پیشانی جامعه علمی حوزوی، می‌تواند بهترین بستر در ایجاد دیپلماسی حوزوی-علمی با حوزه علمیه نجف قرار گیرد. امر مبارک حضور و حائزِ رتبۀ چندین کتاب در همایش امسال غنیمت دیده شود و به تقویت آن بپردازیم.

 

نتیجه گیری

این‌که حوزه علمیه به عنوان یک مرکز علمی، خود را در بوتۀ دیدگانِ محققین و پژوهشگران از یک طرف، و از طرف دیگر مخاطبین عام مردم قرار می‌دهد، تا بگویند، بنویسند و تحلیل کنند، فی نفسه قابل تحسین است.

آنچه باید پیش‌روی ما قرار گیرد، رسالت انعکاس تامّ و تمام تولیدات حوزوی و هدایت و تشویق آثار قلمی مشکل‌گشا در مواجهه با احتیاجات جامعه اسلامی است. کتاب سال حوزه می‌تواند آنچه در ثبوتِ هزار ساله خود دارا است را در روش و بیانی فهیم برای مخاطب جهانی خود به اثبات برساند. ظرفیت گستردۀ انسانی درون حوزه نیاز به رصد و چشم بصیری دارد که آیه‌وار راه را بنماید. آوردگاه کتاب سال حوزه، مشخصا چنین رسالتی را به خوبی بر عهده دارد.

کتاب سال حوزه، آینۀ ضعف‌ها و چالش‌های پیش‌روست؛ اما با توجه به نکات این نوشتار نمی‌تواند آینۀ تمام‌نمایی از تولیدات حوزه باشد. این خود آسیبی است که برگزارکنندگان بیش از پیش باید به رفع آن همت گمارند.

پیشنهاداتی سازنده جهت بهره‌بری بیشتر از رخداد همایش کتاب سال حوزه:

• ترمیم مساله اطلاع‌رسانی و تنوع و ذوق‌گرایی در این مسیر؛ بُعد اطلاع‌رسانی در موضوع کتاب سال حوزه امری مهم و مغفول است. شایسته است دبیرخانه همایش با توجه به این‌که در انظار محیط‌های آکادمیک نسبت پیشانی کار به کلیت حوزه علمیه دارد، عنایت مضاعفی نمایند. از بازنگریِ سایت همایش تا صفحات مجازی و الگوهای برین در بازتاب‌های رسانه‌ای بیش از پیش توجه مسئولین امر را می‌طلبد.
• تفکیک اطلاع‌رسانی پیش و پسِ همایش؛ بدین شرح که در مرحله فراخوان، ارتباط سازنده با زوایای مغفول حوزوی؛ اعم از هم‌فکر و غیر هم‌فکر را گسترش دهد و صرفا به موسسات و مراکز پژوهشی مرسوم و کلیشه اکتفا نشود. بعد از برگزاری رخداد کتاب سال نیز، پیامدهای آن در تمامی ارکان و بازوهای پژوهشی حوزه امتداد یابد، به‌طوری که رسالت میزهای پژوهشی در سال آتی به‌درستی تبیین و اولویت‌بندی گردد.
• وحدت سیاق در همایش سالانه؛ میانۀ موضوعات اعلامی به خصوص در بخش ویژه آن
• دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه صرفا نباید نقش پذیرا نسبت به آثار تولیدی و قلمی حوزه را ایفا کند؛ بلکه با برنامه‌ریزی دقیق و احصاء متیقّن‌وار، خود نیز تولیدگر و ایجادکننده آثار باشد. اعم از بخش موضوع و نیز محتوای تولیدی.
• لزوم چندصدایی در هیأت داوری نیز با توجه به خروجی‌های سال‌های گذشته تاکنون، مشهود است. با توجه به ماهیت علوم اسلامی و سلوک حوزه علمیه از گذشته تاکنون؛ پیگیری و اصرار بر تخصص‌گراییِ مفرط، آسیب جدی به چند بُعدی بودن آثار خواهد زد.

 

این یادداشت باید با عنوان مثلا تدفین کتاب به جای جایزه کتاب مطرح شود مثلا…

 

منابع

 

• «ارسال 1200 اثر خارجی به ادوار مختلف همایش کتاب سال حوزه». (15بهمن 1399). بازیابی شده از سایت: https://b2n.ir/r87844
• «اهداف و سیاست‌های برگزاری همایش کتاب سال حوزه». (1389). بازیابی شده از سایت: https://b2ir/j73843
• «بیانات در مراسم بیعت طلاب و روحانیون». (22/3/1368). بازیابی شده از سایت: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2088
• «مراکز علمی و پژوهشی جهانی فکر کنند». (16 بهمن 1399). بازیابی شده از سایت: https://b2ir/g46480
• «همایش کتاب سال حوزه». (15بهمن 1399). بازیابی شده از سایت: https://b2ir/d09060

 

[1] – دانش آموخته حوزه علمیه قم