بررسی نفوذ جریان اخباری‌گری در حوزه علمیه قم در سالی که گذشت (98)
مهدی ابراهیمی[1]
چکیده
سال 98 یکی از پرکارترین سال‌های جریان اخباری‌گری در فضای فکری و فرهنگی کشور بوده است. از شروع درگیری‌ها به بهانه بزرگداشت مراسم سید هاشم حداد تا درگیری میدانی در جریان تعطیلی حرم‌های شریفین را می‌توان از جمله اثرگذاری‌های این جریان دانست.
اخباری‌گری که نقطه ثقل گفتمان انقلاب اسلامی؛ یعنی اسلام سیاسی، اجتماعی و دین حداکثری را نشانه گرفته و آن مبانی را در تضاد با اهداف اسلام غیرسیاسی (جدایی دین از سیاست)، فردی و دین حداقلی خود می‌داند در سالی که گذشت با نفوذ در بیوت مراجع و اثرگذاری بر مبانی دینی توده جامعه موجب بدبینی به اسلام و مراجع شد و چالش‌های عمیقی در کشور ایجاد نمود.
ایده اصلی این یادداشت بررسی مهم‌ترین فعالیت‌های جریان‌های اخباری‌گری در سال 98 و تبیین مؤلفه‌های گسترش نفوذ این جریان در حوزه علمیه و مکانیسم استنتاج چنین رفتاری است. در نهایت به نتایج، پیامدها، آسیب‌ها و خطرات تفکر اخباری‌گری در جامعه پرداخته و در بخشی جداگانه به ارائه راهبردها و راهکارها اشاره داشته است.
کلیدواژه‌ها: اخباری‌گری، جریان‌های فکری، مراجع تقلید، همگرایی
مقدمه
پیروزی انقلاب اسلامی، در کنار انقلاب سیاسی، حوزه معرفت دینی را نیز دگرگون نمود و مواجهه عقل و نقل را نیز در این فضا بر هم زد؛ مواجهه‌ای که در سنت غربی بسیار پررنگ است. اما علی‌رغم تکاپوهای بزرگان فلسفه و عرفان در دوره اخیر همچنان شاهد بروز و ظهور این تعارضات و البته قدرت گرفتن برخی از جریان‌ها شد.
در بین جریانات حوزوی، رویکردهای فلسفی و عرفانی بر سایر رویکردها چیره گشت. گرچه فقه و اصول با رویکرد مضاف در فضای حوزه تقویت شد و امروزه در فضای حوزه می‌توان از فقه اقتصادی و سیاسی و… سخن گفت، اما جریان فلسفی و عرفانی در نسبت با پیش از انقلاب و پس از انقلاب یکی از متفاوت‌ترین جریانات بوده است.
در کنار این فضا به نظر می‌رسد اخباری‌گری پس از سال‌ها همچنان در حوزه قم قدرتمند است. اخباری‌گری که گرچه در برخی از سطوح، مشابه رویکردهای سنتی است؛ اما در بسیاری از شاخصه‌ها تلاش نموده استدلالات و البته شیوه‌های ارائه خود را روزآمدتر کند.
خطر اصلی اخباری‌گری اثرگذاری و بازتولید اخباری‌گری در برابر اسلام ناب (اسلام حداکثری) است [بدین معنا که این اندیشه، دال مرکزی و اساس انقلاب اسلامی را مورد خدشه قرار می‌دهد]؛ بنابراین تهدید مهمی محسوب می‌شود؛ زیرا تعریف گفتمان انقلاب اسلامی از اسلام ناب، تعریفی اسلامی- سیاسی، اجتماعی و حداکثری است؛ اما تعریف اخباری‌گری، اسلامی – غیرسیاسی (جدایی دین از سیاست)، فردی (اسلام التقاطی) و حداقلی (متحجرانه) است که یکی از بسترهای تقویت سکولاریسم در حوزه علمیه و سپس جامعه خواهد بود، علاوه بر اینکه در چشم‌انداز آن، منجر به تقویت و رشد سلفی‌گری شیعه خواهد شد.
لذا بر آن شدیم که در مقاله کنونی با بررسی مهم‌ترین فعالیت‌های جریان‌های اخباری‌گری در سال 98 به تبیین مؤلفه‌های گسترش نفوذ این جریان در حوزه علمیه و مکانیسم استنتاج چنین برداشتی دست بیابیم.
چهارچوب نظری
جریان اخباری‌گری امروزه با رویکردهای گوناگون و در خرده‌جریانات مختلفی بروز و ظهور دارد که گاه به‌صورت یک جریان ضد فلسفی و گاه به‌صورت یک جریان طبی و یا ضد برائتی خود را نشان می‌دهد که می‌توان ترسیمی از آنها با در نظر گرفتن نقطه مرکزی‌شان به شکل ذیل ترسیم نمود:
با توجه به چنین نموداری می‌توان گستره خطاب این مقاله (جامعه هدف) را از جریانات اخباری‌گرا به‌صورت دقیق‌تر تبیین کرد؛ البته لازم به ذکر است که هر اندیشه‌ای با فراز و فرودی همراه است و اندیشه اخباری‌گری اعتدالی هم تا زمانی که در حد یک تفکر بوده و مرزی از تعقل را داشته باشد، تهدید محسوب نمی‌گردد؛ لکن خطر آن در جامعه آنجایی ملموس است که به بهانه عمل به اخبار معصومین (ع) در عمل عقلانیت را انکار نمایند و به اخباری‌گری افراطی تبدیل شوند.
البته مبنای اساسی و مشترک اخباری‌های کنونی در دو محور خلاصه می‌شود:
- نوع نگاه آنها به منابع چهارگانه دینی با غلبه نگاه نص، محدود می‌شود. [به‌عبارت‌دیگر، وجه اشتراک میان اخباری‌ها، حدیث است؛ اما باید توجه داشت که میزان پذیرش مباحث عقلی و اجتهاد غیر نقل در آنان چقدر است و چقدر به مباحث عقلی و اجماع، پایبندند.]
- نوع تعامل و مواجهه صریح با مخالفان (طرفداران علم فلسفه و عرفان): که از این میان گروهی (اخباری افراطی) در برخورد با مخالفان بسیار تند بوده و از زشت‌ترین رفتارها استفاده می‌کنند؛[2] اما از طرف دیگر، گروهی (طرفداران اعتدالی) را مشاهده می‌کنیم که بسیار محترمانه و در قالب گفتمان علمی با مخالفان برخورد می‌کند.[3]
بر اساس دو شاخصه مطرح‌شده، تلاش می‌کنیم مروری داشته باشیم بر مهم‌ترین تحرکات جریان اخباری‌گری و بروز و ظهور فکری و گفتمانی آنها در دوره اخیر که به شرح ذیل است:
سیری بر مهم‌ترین وقایع جریانات اخباری در کشور
الف) واکنش آیت‌الله سبحانی به حذف تکلیف دانش‌آموزان
یکی از جریاناتی که پیش از انقلاب نیز فعال بوده و در قالب تشکیلات، تفکرات اخباری‌گری را پیگیری می‌نماید، انجمن حجتیه است. انجمن حجتیه همواره در سال‌های پیش از انقلاب، حین انقلاب و پس از انقلاب با عنایت به گفتمان بسته و سنتی خود، یکی از ارکان اخباری‌گری در بین جریان‌های کشور بوده و نفوذ قابل‌توجهی در سطوح مختلف مرجعیتی، حوزوی و حتی ساختارهای سیاسی کشور دارد که باعث می‌شود تشکیلات این جریان به‌صورت قدرتمندی فعال گردد.
در تاریخ 23/8/۹۷ دیدار اعضای انجمن ناشران آموزشی با بعضی از مراجع تقلید؛ از جمله مدیران مؤسسات گاج و قلمچی و برخی دیگر از ناشران آموزشی موجب ایجاد حواشی مختلفی در فضای مجازی گردید.[4] طی این ملاقات با آیت‌الله سبحانی، ایشان اظهار داشتند: «اینکه امروز برخی مدارس و اساتید از تکلیف دادن به شاگرد و دانش‌آموز خودداری می‌کنند، بسیار کار غلطی است که باید اصلاح شود؛ رمز پیروزی مردان بزرگ همین است که در معرض مشکلات قرار گیرند تا پرورش یابند.»
آیت‌الله سبحانی با بیان اینکه بر اساس تجربه‌های بزرگ‌مردان، رسیدن به مقام‌های بالا با زحمت و سختی همراه است، افزودند: «سال‌ها تجربه نشان داده، بچه‌ها پس از برگشت از مدرسه باید مشغول کار و مرور درس شوند. نباید بچه‌ها را نُنُر بار آورد؛ با این شیوه بچه‌ها به‌جایی نمی‌رسند، بلکه باید تکلیف داشته باشند و مغزشان کار کند.»
انتقادات صریح و تند ایشان، در نهایت به ارائه این رهنمود منجر شد که «شیوه و روش حذف تکلیف خلاف قرآن، حدیث و سیره بزرگان و علماست و امیدوارم وزیر آموزش‌وپرورش از این برگردد؛ همان شیوه سابق خوب بود.»
این اظهارات که به‌سرعت در فضای مجازی بازتاب داشت و موجب انتقاد جامعه به‌خصوص جوانان و نوجوانان از روحانیت و مراجع شد و واکنش وزیر آموزش‌وپرورش را در برداشت و در نهایت منجر به توجیه ایشان گردید و آیت‌الله سبحانی در درس خارج خود با سخنانی اصلاحی اظهار داشت: «جدیداً تکلیف دانش‌آموزان را حذف کرده‌اند؛ این افراد به بنده نگفتند تکلیف شب، بلکه گفتند تکلیف خانه و بنده نیز گفتم این کار صحیح نیست؛ زیرا ما هرچه فرزندان را وادار به کار علمی کنیم، مغز آنان شکوفا می‌شود؛ البته نباید فشار زیاد آورد.» وی در ادامه بیان کرد: «چیزی که صدها سال نتیجه‌بخش بوده، نباید یک‌دفعه آن را برداشت؛ ابتدا باید در یک استان امتحان کرد و اگر جوابگو بود، در کل کشور پیاده کرد.» ایشان فرمودند: «از نظر بنده‌ای که ۷۵ سال است به تدریس مشغول هستم، برداشتن یک چیز قبل از امتحان، کار صحیحی نیست و بنده حق دارم یک نظر بدهم؛ ولی نباید بد تفسیر شود.»
بررسی‌ها نشان می‌دهد که برخی از مؤسسات و انتشارات آموزشی مطرح کشور توسط افرادی از مرتبطان انجمن‌حجتیه اداره می‌شود [همچون اساتید بازنشسته مجتمع علوی] و سهمی در پرداخت وجوهات سنگین به مراجع دارند. می‌توان گفت نفوذ مرتبطان انجمن‌حجتیه که بسترساز انجام چنین ملاقاتی شدند و همچنین ارائه اطلاعات غلط به مراجع تقلید، سبب هزینه‌سازی و بدبینی به مرجعیت در سطح جامعه شد و به نظر می‌رسد انجام این ملاقات با هدف بهره‌برداری از مراجع تقلید در راستای اهداف سودجویانه برخی افراد معلوم‌الحال صورت گرفته است که در این زمینه رگه‌های انجمن حجتیه به‌عنوان طیفی از پیاده‌نظام‌های تفکر اخباری‌گری پررنگ بوده است.
درعین‌حال، نباید غافل بود که حدود چند سالی است که برخی از طرفداران طیف سنتی اسلامی از سبک آموزشی وزارت آموزش‌وپرورش کناره‌گیری نموده و فرزندان خود را به سبک مکتب‌خانه قدیم در مجموعه مدارس مسجدمحور تعلیم می‌دهند که نپذیرفتن امتحان آخرِ سال تحصیلی این گروه در سال 98 توسط آموزش‌وپرورش چالش‌هایی در پی داشت و هم‌اکنون شاهد آن هستیم و با ازدواج نسل اول این طیف در حال ایجاد نسلی جدید از این نوع تفکر خواهیم بود.
ب) فوت سید محسن حسینی تهرانی و برگزاری گرامیداشت سید هاشم حداد، بهانه‌ای برای سیل انتقادات طیف اخباری‌گری به شاگردان عرفان
سید محمدصادق تهرانی (فرزند بزرگ‌تر علامه تهرانی و وصی ایشان) بعد از رحلت برادرش سید محسن حسینی تهرانی، در 27 شعبان (مصادف با 13/2/98) علی‌رغم وجود اختلافات شدید،[5] در تشییع جنازه وی شرکت نمود[6] و جمعیت قابل‌توجهی در این مراسم حضور داشتند که این امر موجب انتقادات وسیع طیف اخباری‌گری به رفتارهای این قشر، افکار و اظهارات آنان شد.
این انتقادات پس از چند روز با شرکت تعداد زیادی از مردم در مجلس گرامیداشت سید هاشم حداد[7] توسط شاگردان سید محمدصادق تهرانی رو به فزونی یافت؛ درحالی‌که این مجلس با حضور چند تن از سخنرانان مهم از جمله پیام جناب آقای صدیقی و آقای یزدان پناه و اساتید فلسفه و عرفان همچون حجج‌الاسلام امینی‌نژاد و دعایی برگزار شده بود،[8] که این امر نشان‌دهنده جایگاه معنوی سید هاشم حداد و مؤید ترویج دیدگاه رهبری پیرامون مسئله معنویت و عرفان است.
به دنبال این وقایع و انتساب عنوان «عارف کامل» به سید هاشم حداد، افرادی همچون حامد رضا معاونیان و مهدی نصیری[9] نسبت به عرفان اعتراض کردند و با انتقاداتی تند، این گروه را صوفیه حوزوی و فرقه لاله‌زاریه بنامند؛ مسئله‌ای که موجب واکنش تندتر شاگردان این طیف و همچنین باعث ضربه به شأن روحانیت گردید؛
مثلاً یکی از شاگردان طیف تهرانی (محمدرضا شوقیان) بدین نحو نگاشت: «پس از جسارت خطیب مشهور مشهدی، جناب آقای معاونیان در شب هجدم ماه مبارک رمضان ۱۴۴۰ ه. ق بر فراز منبر رسول‌الله به مرحوم علامه تهرانی رضوان الله تعالی علیه و صیاد و شیاد و رهزن و در نهایت بی‌پدر خواندن وی باید گفت…»[10] و یا یکی دیگر از شاگردان آقای صادق تهرانی (حسن وکیلی) در چندین کلیپ متعدد به پاسخِ شبهات مطروحه پیرامون سخنان منتقدان پرداخت.[11]
ج) تلاش انجمن حجتیه جهت افزایش نفوذ خود در حوزه علمیه، به بهانه مبارزه با جریان مدعی یمانی و منصور هاشمی خراسانی
پس از برگزاری همایش هم‌افزایی گروه‌های فعال مهدوی در حوزه علمیه قم علیه جریان مدعی یمانی در سال ۹5، شاهد آن بودیم که مؤسسه امامت اهل‌بیت (ع) [که با بودجه مستقیم آیت‌الله سید علی میلانی و حمایت آیت‌الله سیدان، فعال است] با دعوت از سید هادی صالحی،[12] همایشی در جهت برنامه‌ریزی و مبارزه با این جریان را برگزار نمود[13] و اعلام آمادگی کرد که حاضرند مسئولیت مبارزه با فرقه یمانی را از حوزه علمیه بگیرند.
همچنین در سال‌های کنونی و بر اساس گزارشات میدانی اساتید مهدویت، پس از این واقعه شاهد فعالیت پررنگ عناصر شخصی انجمن حجتیه در چندین استان آلوده به این فرقه‌ها من جمله خراسان، اصفهان، خوزستان بوده‌ایم؛ [به‌عنوان نمونه از سوی تشکیلات انجمن‌حجتیه به برخی اساتید مهدویت پیشنهاد کمک بلاعوض چند میلیاردی، منوط به همکاری و آموزش به نیروهای انجمن شده بود] که همه این قرائن حاکی از[14] نفوذ آنان در کمیسیون مبارزه با فرق انحرافی برخی استان‌ها با هدف کنار زدن حوزه علمیه است که اگر این گروه به‌عنوان سردمدار مبارزه با فرق انحرافی در سطح مدیریت کشور مطرح شوند؛ به علت سابقه منفی و خطر تشکیلاتی بودن، بسیار مسئله‌ساز و نگران‌کننده خواهد بود.
د) انتشار استفتاء مراجع در حرمت ساخت فیلم درباره شمس و مولوی
در تاریخ 2/7/98 خبری مبنی بر طرح سؤال درباره جایز بودن ساخت فیلمی درباره شمس و مولوی مطرح شد.[15] فیلم مورداشاره (مست عشق) همان فیلمی است که کارگردانی آن را حسن فتحی و فرهاد توحیدی بر عهده دارند و دو تن از بازیگران مطرح کشورمان نیز، در این فیلم، نقش مولوی و شمس را ایفا می‌کنند؛ پروژه‌ای مشترک میان سرمایه‌گذاران ایرانی و ترکیه‌ای که قرار است فیلم‌برداری آن در ترکیه انجام شود که این امر موجب بیان استفتاء از مراجع تقلید گردید و بازتاب‌های گسترده‌ای در فضای مجازی در پی داشت.[16][17]
بررسی‌ها حاکی است عناصر انجمن حجتیه و مرتبطان آنان در بیوت مراجع، نقش پررنگی در تعجیل گرفتن پاسخ استفتا و همچنین سرعت گسترش جوابیه در فضای مجازی داشته و از زمینه بدبینی مراجع نسبت به برخی انحرافات؛ همانند اعوجاجات علم عرفان و فلسفه جهت ترسیم بدکارکردی نظام بهره می‌برند؛ لازم به ذکر است تاکنون چندین فیلم با محتوایی شبیه به این مسئله از رسانه‌ها پخش شده است؛ ولی ورود مصداقی به حرمت ترویج و ساخت یک فیلم توسط مراجع عظام تقلید سابقه‌ای انگشت‌شمار دارد.
ه) واکنش مخالفان فلسفه و عرفان نسبت به مصاحبه حوزه نیوز با محمدصالح کمیلی
آقای کمیلی خراسانی که حدود سه سال است گستره فعالیت‌های علمی و اخلاقی- عرفانی خود را در استان قم افزایش داده است و خود را مروج مکتب سید هاشم حداد و جانشین علامه تهرانی و فرزندش می‌داند، طی مصاحبه‌ای با خبرگزاری حوزه نیوز به معرفی فعالیت‌ها و برنامه‌های خود می‌پردازد که با سیل انتقاد مخاطبان اخباری‌گری مواجه می‌شود؛[18] مثلاً برخی اعتراضات، حاکی از مخالفت ذاتی با علم عرفان و فلسفه است که منتقدان کمیلی (مروجین اخباری‌گری) بیان داشتند:
«برایم تعجب بود که رسانه رسمی حوزه افراد صوفی‌گرا و نزدیک به تفکر صوفی که از شاگردان خاص سید هاشم حداد است را معرفی کرده است که جای تعجب فراوان است!…
این مکتب صوفی و دراویش است که روز عاشورا را روز شادی می‌دانند نه حزن! و مکتب چنین افرادی مردود است؛ هرچند برای تطهیر خود، از عنوان عرفان اسلامی استفاده کنند…
… ایشان (کمیلی) حتی مجتهد هم نیستند؛ اما چرا اصرار به القاء مجتهد بودن ایشان به جامعه دارید، این بزرگوار هم مثل هزاران استاد و مدعی عرفان یک استاد عرفان است که برخلاف استادشان؛ وی دارای تحصیلات حوزوی است به‌جای بزرگ کردن افراد اگر مدعی عرفان اهل‌بیت (ع) هستید اهل‌بیت (ع) را بزرگ و بالا کنید نه شخص و اشخاص را… و این مؤسسه هم با این تفکرات و این پیام‌های شاگردان ایشان فعالیت آن جای تردید است و باید حوزه علمیه دقیقاً فعالیت آن را به‌طور نامحسوس زیر نظر داشته باشد.»
و) واکنش تند آیت‌الله سبحانی و خیانت شمردن فعالیت‌های فریبکارانه جریان عرفانی مشهد
مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلامی (شعبه خراسان رضوی) با همکاری برخی دیگر از مجموعه‌ها بنا داشت در اواسط دی‌ماه (۹ جمادی الأولی)، مرحله چهارم سلسله همایش‌های تشیع و عرفان به نام – آیت نور – را با موضوع عالمان عارف برگزار نماید و به همین تناسب جلسه خود را در سالن همایش‌های کتاب‌سرای قلم شهر مشهد تنظیم نمودند؛ لیکن به علت فشار زیاد مخالفان عرفان و فلسفه، مکان همایش را به سالن نور وابسته به اوقاف و امور خیریه و سپس سالن دفتر تبلیغات اسلامی مشهد تغییر دادند و هرچند که در ابتدای امر، متولیان سالن‌ها از همایش حمایت کردند؛ اما با حواشی پیش‌آمده، بالاخره سالن را در اختیار این گروه قرار ندادند و در نهایت جلسه با تعداد جمعیت تقریبی ۴۰۰ نفر در مسجد امام صادق (ع) مشهد برگزار شد.
با توجه به اینکه بنا بود موضوع همایش «بزرگداشت مقام عرفانی و علمی شهید اول» در ۲۶ دی‌ماه با قرائت پیام آیت‌الله سبحانی برگزار گردد، عده‌ای با ایشان تماس گرفته و گزارش دادند که قرار است در این همایش، آثاری از محمدحسن وکیلی با عناوین «شهید عارف»، «تطهیر الشریعه عن حدیقه الشیعه» و «محیی‌الدین- شیعه خالص»، رونمایی شود؛ لذا آیت‌الله سبحانی به‌محض اطلاع از وجود این آثار، با انتشار یک فایل ویدئویی، ضمن انتقاد شدید از متصدیان همایش و خیانت خواندن این کار، از آنها خواستند که پیام ایشان در همایش خوانده نشود.
متن بخشی از پیام آیت‌الله سبحانی خطاب به متصدیان همایش
«… از من به اصرار برای فقه و شهید اول پیامی گرفتند… الآن می‌بینم که این‌ها بروشوری پخش کردند و در کنار شهید اول و پیام من، مطالب غیرصحیحی را ضمیمه کردند، مانند نفی حدیقه الشیعه از مقدس اردبیلی،… و راجع به ابن عربی… درحالی‌که روح من از این‌ها خبر نداشته است و من اگر می‌دانستم که چنین ضمایمی هست، پیامی نمی‌دادم. پیام بنده را نخوانید و بروشور را دیگر پخش نکنید… این کار، کار خیانتی است. فلسفه برای این است که انسان بشود انسانی عالی. نه اینکه به‌عنوانی از انسان پیام بگیرند، بعد مطالب خلاف عقیده او را در آن ضمیمه و پخش کنند.»[19]
جریان عرفان و فلسفه مشهد و آقای وکیلی، ضمن توضیح مسئله در فضای مجازی نسبت به عدم ظرفیت انتقاد و بردباری مخالفان فلسفه و عرفان گلایه نموده و برای کار خود چنین عذر آورده‌اند:
«…تنها چیزی که بوده، در کنار پوستر تبلیغ همایش درج شده که در حاشیه این همایش از کتاب‌های «تطهیر الشریعه عن حدیقه الشیعه» و «محیی‌الدین شیعه خالص» و «شهید عارف» رونمایی خواهد شد. بدیهی است که ارسال پیام رونمایی از یکی از بزرگان در یک همایش به‌هیچ‌وجه به معنای تأیید محتوای کتاب‌هایی که در حاشیه همایش رونمائی می‌شود نبوده است و هیچ‌کس هم، چنین نسبی به این مرجع بزرگوار نداده است و چندین بار شفاهاً از ایشان نسبت به برخی مسائل حواشی پرسیده شده و ایشان بر انجام همایش صحه گذاشته بودند.»[20]
ز) نامه سرگشاده اعتراضی آقای محمدتقی سبحانی مبنی بر بی‌فایده بودن فلسفه اسلامی به مجمع عالی حکمت
در اواسط بهمن‌ماه سال 98 آقای محمدتقی سبحانی، به‌عنوان یکی از سردمداران مکتب تفکیک در حوزه علمیه قم به بهانه انتصاب اعضای هیئت‌مدیره جدید مجمع عالی حکمت و فلسفه با انتشار نامه‌ای سرگشاده خواستار اثبات بی‌فایده بودن فلسفه موجود و اعلام پایان فلسفه اسلامی شده است.[21]
وی در این نامه صراحتاً در نقد فلسفه اسلامی عنوان می‌کند:
«این مطلب حاکی از آن است که «شکل‌گیری و باروری مدرسه جدیدی در فلسفه اسلامی و شیعی» در «دوره جدید نهضت نوین شیعه» شروع شده و برای همین غرض و مدعا، فلسفه اسلامی را از بیخ و بن 1. کهنه، ۲. ناکارآمد در تبیین پدیدارهای نوین و دستاوردهای نو آمد بشری، ۳. مبتنی بر پیش‌فرض‌های منسوخ‌شده علمی، ۴. گرفتار در تنگنای روش قیاسی و برهانی، ۵. در آرزوی یقین، ۶. سرگردان در قصه پیچ در پیچ و دوگانه عین – ذهن و مفاهیم ماهوی، ۷. در بحران هویت، ۸ ناتوان در درک پیچیدگی‌های دنیای مدرن، ۹. ناکام در پاسخ‌گویی به مهم‌ترین پرسش‌های اساسی بشر در تاریخ، ۱۰. سازگار با «جبرانگاری، ایدئالیسم، فردگرایی و کلی‌نگری، ثبات‌گرایی (ایست‌مندی) و نسبیت اخلاقی» و ۱۱. به‌دور از «آزاد اندیشی، مسئولیت‌آفرینی، رئالیسم، کل‌نگری، تکامل‌گرایی و اخلاق‌باوری» معرفی می‌کند.»
ارسال این نامه در حالی است که وی زمانی خود عضو مجمع عالی حکمت اسلامی بوده؛ ولی اکنون متأثر از جریانات اخباری‌گری و ضد‌فلسفه، به نقد اصل و اساس فلسفه اسلامی پرداخته که بازتاب این نامه در فضای جریان فلسفی بسیار مهم بوده و لذا بسیاری از طرفداران فلسفه صدرایی نسبت بدان اعتراض داشتند.[22]
ح) افزایش فعالیت شیخ حسن میلانی و مهدی نصیری در استان قم
با نگاهی به میزان گستره فعالیت‌های این دو خرده‌جریان فعال ضد‌فلسفه و تجدد‌ستیز در سال تحصیلی 98 متوجه می‌شویم گستره فعالیت آنان که از عناصر اصلی جریان ضد‌فلسفه و اخباری‌گری در استان قم هستند، بیشتر از سال‌های قبل شده و با حضور پررنگ‌تری در فضای مجازی، رسانه‌ها و تشکیل جلسات متعدد در سطح استان به انتقاد از گفتمان رایج عرفانی، فلسفی می‌پردازند[23] و یا اینکه آقای مهدی نصیری، قریب به دو سال است که از پارادایم عصر حیرت خود رونمایی نموده و در ابتدای سال 99 با انتشار کتاب عصر حیرت[24] در فضای مجازی، روایات مدنظر تشکیلات انجمن حجتیه در خصوص بطلان حکومت‌ها قبل از ظهور موعود را در یک مجموعه گردآوری نموده است که البته سکوت یا عدم انتقاد نسبت به این نوع رفتارها در حوزه علمیه، حاکی از حمایت طلاب و روحانیون سنتی نسبت به فعالیت آنان در سطح استان است.
ط) آتش زدن کتاب مرجع پزشکی هالورسن توسط حجت‌الاسلام عباس تبریزیان
یکی دیگر از عرصه‌های بروز و ظهور جریان اخباری‌گری در حوزه علمیه قم، همان‌طور که 8/11/98 در فضای مجازی منتشر گردید؛[25] بازنشر کلیپ آتش زدن کتاب پزشکی توسط حجت‌الاسلام عباس تبریزیان، آن‌هم بعد از برگزاری مراسم پرشکوه تشییع جنازه سردار شهید سلیمانی، تبعات بسیار منفی در فضای مجازی به‌خصوص در عرصه بین‌الملل به دنبال داشت و در انظار عمومی جامعه، طب اسلامی (نه طب سنتی) به‌عنوان طبی افراطی و متحجرانه تلقی شد؛ و علی‌رغم موضع‌گیری آشکار مسئولان حوزوی (همچون آیت‌الله اعرافی)، اثرات مخرب آن همچنان در افکار عمومی دنیا علیه حوزویان و طلاب باقی ماند که این امر در مسئله همه‌گیری کرونا در سطح کشور با معرفی داروی امام کاظم یا روغن بنفشه و…، پررنگ‌تر شد.[26]
ی) حضور در حرم و یا لیسیدن ضریح به‌منظور مقابله با کرونا و انتشار این مسئله در فضای مجازی
توصیه مسئولان به محدود کردن تردد در حرم اهل‌بیت به خاطر پیشگیری از شیوع کرونا یکی از چالش‌هایی بود که پس از هتک حرمت به روحانیت و دین به خاطر کشف اولین ناقل کرونا در استان قم، موجب حساسیت و واکنش طیف اخباری‌گری گردید؛ بنابراین از یک‌طرف طیف سنتی انقلابی (طیف اخباری‌گری معتدل) همچون حجج‌الاسلام میرباقری (رئیس فرهنگستان علوم اسلامی) در کنار منبریان سنتی متمسک به روایات؛ همانند آقایان عالی، تراشیون، برادران، طائب و…، با اقدام عملی و حضور در حرم، به‌منظور تخریب هجمه دشمن و سیل شبهات علیه دین، تأکید بر تقدس حرم اهل‌بیت داشتند؛[27] و از طرفی دیگر، انتشار تصاویری از لیسیدن ضریح در مشهد و قم، توسط طرفداران طیف اخباری‌گری افراطی؛ همچون سید صادق شیرازی که با هدف دهن‌کجی به پروتکل‌های بهداشتی بود، بازتاب بسیارمنفی از دین و روحانیت را در اذهان مردم به وجود آورد.[28]
ک) تجمعات و اعتراضات در مقابل حرمین شریفین در قم و مشهد
به علت شروع مرحله تشدید فاصله‌گذاری اجتماعی از تاریخ 27/12/98 و بعد از دستور تعطیلی حرم اهل‌بیت، حدود 200 نفر از گروه‌های مختلف [اعم از هیئتی‌های تبرایی، طرفداران طیف شیرازی، طرفداران اخباری‌گری همانند شاگردان صحت در قم و طرفداران طب اسلامی و برخی از هنجارشکنان انقلابی] با اعتراض نسبت به ممنوعیت تردد به اماکن مقدسه جلو درب‌های حرمین مقدس تجمع نمودند[29] و با شکستن درب اصلی حرم حضرت معصومه (س) و همچنین هتک حرمت به حرم امام رضا (ع)، با این تصمیم به‌شدت مخالفت کردند؛[30] هرچند بیشتر حاضران در این تجمع، افراد سیاه‌لشکری بودند که هدفی به‌جز دغدغه دینی نداشتند؛ اما مخالفت و هتک حرمت به مکان‌های مقدس درواقع، با هدف مخالفت با قوانین حکومتی جمهوری اسلامی و عبور از مرز خط قرمز امنیت و قانون‌شکنی است که از منظر توده مردم بسیار مذموم است.
آسیب‌ها و خطرات تفکر اخباری گری در جامعه
اهداف تفکر اخباری‌گری افراطی موجب تنگ‌نظری، تحجر و عقب‌ماندگی جامعه در مواجهه با مسائل به‌روز و جدید کشوری بخصوص در ابعاد سیاسی خواهد شد که نتیجه آن علاوه بر ایجاد جامعه‌ای فردگرا، بی‌تفاوت و خنثی نسبت به مسائل اجتماع، در مواردی به‌عنوان افراد هم‌نوا با اپوزسیون مخالف در قالب نقش واگرا، عمل خواهند نمود؛ تفکر اخباری‌گری که درصدد گذار از مراجع تقلید و اتکای افراطی به روایات هستند [همانند مخالفت با طیف مراجع در مسئله کرونا و هتک حرمت به حرم]، موجب بروز بسترهای سلفی‌گری شیعی خواهند شد؛ همان‌طور که عناصر انجمن حجتیه که شاخه‌ای از اخباری‌گری افراطی هستند، به‌عنوان اطاعت تام فقهی، فتوای مراجع را قبول ندارند و لذا به‌طور گزینشی به فتاوا عمل می‌کنند [همانند عوض نمودن مرجع خود به خاطر فتوای جهاد آقای سیستانی در مقابل داعش] و به دنبال استفاده مقطعی و سازمانی خود از مراجع هستند و لذا با نفاق و فریب توانسته‌اند در سایه اقتدار مراجع و حمایت مقلدان آنان باعث تزلزل امنیت کشور گردند.
مکانیسم استنتاج
هرچند دقیقاً نمی‌توان نقش جریانات اخباری را در مهم‌ترین رخدادهای به‌وجود‌آمده سال جاری احصا نمود؛ اما قرائن و شواهدی نشان از تأثیرگذاری و نفوذ جریانات اخباری‌گری در حوزه علمیه و گسترده شدن مراودات آنان در سال جاری است که در نمودار ذیل بدان اشاره شده است؛ البته برخی از این مسائل نظیر حمایت از طب اسلامی توسط مکتب تفکیک مشهد و نیز تغییر اساسی محتوای متون کتب عقاید و معارف سطح یک حوزه علمیه و یا سبک تربیتی مدارس مسجدمحور در سال‌های گذشته اساساً کم‌رنگ‌تر بوده است که همه این عناوین مطرح‌شده حاکی از آن است که تفکر اخباری‌گری و پیاده‌نظام‌های آنان به‌عنوان تشکیلات انجمن حجتیه یا تفکر انجمن حجتیه در جامعه مطرح هستند که مهم‌ترین شاخصه آنها اسلام سکولاریزه شده و انتظار ایستا[31] است که در قالب‌های مختلف در حال ایفای نقش است.
| ردیف | رخداد | کنشگر مهاجم | کنشگر مدافع | هدف | نقش جریان اخباری |
| 1 | واکنش آیت‌الله سبحانی به حذف تکلیف دانش‌آموزان | علماء و مراجع
طرفداران سنتی |
آموزش‌وپرورش | دفاع از سبک سنتی (مکتب‌خانه‌ای)
مواجهه با علم روز آموزش و فنّاوری |
تشکیلات انجمن حجتیه
|
| 2 | فوت سید محسن حسینی تهرانی و برگزاری گرامیداشت سید هاشم حداد بهانه‌ای برای سیل انتقادات طیف اخباری‌گری به شاگردان عرفان | طرفداران ضد عرفان | شاگردان علامه تهرانی | نفی عرفان اسلامی | تشکیلات انجمن حجتیه
مکتب تفکیک ضد عرفان و فلسفه |
| 3 | تلاش انجمن حجتیه جهت افزایش نفوذ خود در حوزه علمیه، به بهانه مبارزه با جریانات انحرافی مهدویت | در پوشش مؤسسات وابسته به بیوت مراجع | اساتید مهدویت حوزه علمیه | تسلط و نفوذ در اساتید مهدویت و حوزه علمیه | تشکیلات و همفکران انجمن حجتیه
طیف ولایتی (برائتی افراطی یا تفریطی) |
| 4 | انتشار استفتا مراجع از حرمت ساخت فیلم درباره شمس و مولوی | علما و مراجع | صداوسیما | ناکارآمدی رسانه در انقلاب و ناکارآمدی نظام | تشکیلات انجمن حجتیه
ضد عرفان و فلسفه |
| 5 | واکنش مخالفان فلسفه و عرفان نسبت به مصاحبه حوزه نیوز با محمدصالح کمیلی | طرفداران ضد عرفان | خبرگزاری حوزه علمیه | نفی عرفان اسلامی و ضعف حوزه علمیه | تشکیلات انجمن حجتیه
مکتب تفکیک ضد عرفان و فلسفه |
| 6 | واکنش تند آیت‌الله سبحانی و خیانت شمردن فعالیت‌های فریبکارانه جریان عرفانی مشهد | علماء و مراجع | شاگردان علامه تهرانی | نفی عرفان اسلامی | تشکیلات انجمن حجتیه
مکتب تفکیک ضد عرفان و فلسفه |
| 7 | نامه سرگشاده اعتراضی آقای محمدتقی سبحانی مبنی بر بی‌فایده بودن فلسفه اسلامی به مجمع عالی حکمت | محمدتقی سبحانی | طرفداران فلسفه | نفی فلسفه اسلامی | تفکر انجمن حجتیه
مکتب تفکیک اعتدالی ضد فلسفه |
| 8 | افزایش فعالیت شیخ حسن میلانی و مهدی نصیری در استان قم | شیخ حسن میلانی | طرفداران فلسفه | نفی فلسفه اسلامی | مکتب تفکیک
ضد عرفان و فلسفه |
| 9 | آتش زدن کتاب مرجع پزشکی هالورسن توسط حجت‌الاسلام تبریزیان | تبریزیان | نظام علوم پزشکی و وزارت بهداشت | دفاع از سبک طب اسلامی اخبارگرا نه سنتی
مواجهه با علم روز آموزش و فنّاوری |
طیف طب اسلامی افراطی |
| 10 | حضور در حرم و یا لیسیدن ضریح به‌منظور مقابله با کرونا و انتشار این مسئله در فضای مجازی | خطبای سنتی
طرفداران طیف شیرازی و طب اسلامی افراطی |
نظام علوم پزشکی و وزارت بهداشت | طیف ولایتی (برائتی افراطی یا تفریطی) | |
| 11 | هتک حرمت به حرم حضرت معصومه و تجمع در کنار حرم امام رضا (ع) | طرفداران طیف شیرازی و طب اسلامی افراطی | نظام علوم پزشکی و وزارت بهداشت | طیف ولایتی (برائتی افراطی یا تفریطی) |
نتایج و پیامدها
- با توجه به اینکه ورود به دروازه گفتمان تمدن‌سازی نوین اسلامی-ایرانی و هویت‌سازی فرامنطقه‌ای با تحقق فقه جواهری پویا و مکتب اصولی ممکن است و مکتب اخباری با نگاه حداقلی به عرصه اجتماع و دین، علاوه بر انحطاط فکری به دلیل متمرکز شدن بر فقه فردی، توانایی همراهی با انقلاب اسلامی و ترویج چنان گفتمانی را ندارد؛ بنابراین موجب کندی چنین حرکت عظیمی خواهند شد.
- همواره یکی از دغدغه‌های همیشگی نسبت به فعالیت‌های مکتب اخباری (و انشعابات وابسته به چنین تفکری) در درون حوزه علمیه، پیوند این جریان با تفکر سکولار حوزوی بوده که متأسفانه هم‌اکنون شاهد ایجاد همگرایی بین جریانات غیرهمسو با انقلاب، علیه گفتمان امام راحل و مقام معظم رهبری هستیم.
- انشعاباتی نظیر مکتب تفکیک، طب سنتی افراطی و نیز تشکیلات انجمن حجتیه می‌توانند طیف‌های خاکستری را جذب نموده و بسترساز ایجاد گروه‌های خنثی و یا واگرا نسبت به انقلاب اسلامی ایران باشند.
- این گروه به علت رابطه مسالمت‌آمیز با مراجع و بزرگ نمودن وجه مشترک دغدغه دینی خود با ایشان، از بستر نفوذ در پایگاه اصلی نهاد شیعه برای پیشبرد اهداف خود بهره برده و همچنین با ایجاد حاشیه امن توسط بیوت مراجع برای خود با ظرفیت بیشتری به بقا و حیاتشان در جامعه ادامه می‌دهند و بنابراین در مسیر پیشرفت اهداف انقلاب اسلامی و حوزه علمیه انقلابی، بسیار خطرساز هستند.[32]
- در چند سال اخیر، شاهد آن بودیم که برخی طلاب پرشور و علاقه‌مند انقلابی، پس از اتمام سطح دوم حوزه با جذب شدن به این جریانات، به طیف‌های خنثی یا واگرای جامعه تبدیل شدند که ضمن توجه خاص به‌ظاهر احادیث و اخباری‌گری [دین حداقلی] نسبت خود را با انقلاب و نظام منقطع کردند.
راهبردها و راهکارها
در قبال جریانات اخباری‌گری چند راهبرد اصلی وجود دارد که اتخاذ آنها و اقداماتی در این راستا، می‌تواند در خنثی‌سازی نفوذ و گسترش این جریان راهگشا باشد:
- هشداردهی و انتقال دغدغه‌ها نسبت به خطرات فکری، امنیتی و سیاسی این جریانات، به بیوت مراجع، شخصیت‌ها و نهادهای حوزوی و همچنین قراردادن کارشناس رسانه‌ای قوی و تأثیرگذار در بیوت مراجع به‌عنوان تحلیل‌گر فضای رسانه‌ای کشور جهت خط‌دهی صحیح به ایشان و جلوگیری از سوءاستفاده اخباری‌گری افراطی از آنان.
- اطلاع‌رسانی مستمر به مراجع تقلید، از اختلافات فکری این جریانات با دیدگاه آنان و آشکارسازی خطرات پشت پرده و پنهان اخباری‌های افراطی که در آینده به گذر از فقه پویای شیعه و مرجعیت و انکار ایشان می‌انجامد.
- پیشگیری از همگرایی و اتحاد جریانات اخباری‌گری از طریق تأکید بر نقاط تمایز آنها و کشاندن آنها به نقد درون جریانی مثل نقد انحرافات انجمن حجتیه توسط مکتب تفکیک یا نقد جریانات اخباری‌گری متقدم توسط نواخباری.
- متمرکز کردن جریانات اخباری‌گری به مسائل مبتلابه نظام و تکیه بر نقاط مشترک آنان با گفتمان انقلاب، مثل مشغول‌سازی جریانات اخباری طب سنتی به نقد گفتمان علوم تجربی غربی و کمک به ترویج گفتمان تمدن اسلامی و همچنین دغدغه‌سازی گروه‌های اخباری متمایل به تفکر انجمن حجتیه به نقد جریانات مدعی مهدویت (البته نه به‌عنوان تشکیلات محوری و علمدار مبارزه، بلکه بهره‌گیری از ظرفیت آنان در این خصوص) یا هدایت اخباری‌گرایان به نقد عرفان‌های کاذب و معرفی عرفان ناب اهل‌بیت (ع) به‌جای معنویت گوشه‌نشین که معرف معنویت و اخلاق اجتماعی (انقلابی) و پویا در جامعه است.
منابع
- آپارات:
- com/v/Wpgjd تشییع جنازه مرحوم آیت‌الله حاج سید محمدمحسن حسینی تهرانی.
- .aparat.com/v/QqA3M،com/v/K9cSD/4 چندین بخش از نقد توهینات معاونیان به طیف تهرانی.
- .aparat.com/v/rptVn چالش ضریح لیسیدن
- ایرنا پلاسirna.ir/news/83490515 استفتای خبرساز درباره یک فیلم؛ شمس و مولوی، قربانی بحث‌های طلبگی؟
- امامت:ir/hom اطلاعیه برگزاری نشست: بررسی و نقد مدعی دروغین یمانی.
- حوزه نیوز:
- .hawzahnews.com/news/865282 دو تن از مراجع عظام تقلید طی استفتائی از سوی جمعی از طلاب، نظر خود را درباره ساخت فیلم درباره شمس تبریزی و مولانا اعلام کردند.
- com/news/872304 مصاحبه با محمدصالح کمیلی 12/9/98 و انتقادات ذیل نظرات مصاحبه
- خبرگزاری اسپوتنیک:sputniknews.com/misc/20200305604616 ماجرای توصیه تبریزیان به استفاده از روغن بنفشه
- رویداد: rouydad24.com/fa/news/189399 واکنش وزیر ارشاد به فتوای مراجع درباره سریال شمس و مولانا
- com/media/2232386000227953059
- قاصد نیوز:com تاریخ خبر ۹۸/۲/۳۰ کد 9111 مقام عارف واصل مرحوم سید هاشم حداد با حضور علاقه‌مندان و پیام علما گرامی داشته شد.
- شهرآرا نیوز: ir/fa/news/15730 عباس تبریزیان که به پدر طب اسلامی مشهور است، کتاب پزشکی داخلی هاریسون که یک کتاب مشهور پزشکی است را آتش زده است.
- مباحثات: ir/18941 ملاحظاتی پیرامون مقاله آقای مهدی نصیری درباره سید هاشم حداد و حواشی آن.
- مردم‌سالاری:mardomsalari.ir/note/99228 ضداسلامی بودن تکلیف شب و دم خروس گاج و قلمچی و شرکا.
- مؤسسه مطالعات راهبردی.:mhva.ir/1398/11/23 توضیحاتی پیرامون حواشی همایش شهید اول شیخ محمدحسن وکیلی. معاون پژوهشی مؤسسه مطالعات راهبردی.
- مشرق نیوز:mashreghnews.ir/photo/1046161 تصویر گردهمایی منبری‌های معروف در حرم حضرت معصومه (س)
- مهرنیوز:
- .mehrnews.com/news/4618910 به‌عنوان غلو عرفانی؛ خطری برای شریعت و عقلانیت در حوزه‌های علمیه
- .mehrnews.com/news/4620335 پاسخ دعایی به نصیری؛ «عرفانِ شیعیِ فقاهتی، عصاره شریعت، معنویت و عقلانیت»
- .mehrnews.com/news/4828160. یادداشت مجمع عالی حکمت اسلامی و رسالت بلند فراروی.
- همشهری آنلاین:ir/news/493360 جزئیات و تصاویر حوادث قم و مشهد؛ در حرم را شکستند.
- اینستاگرام: gramho.com/media/2266736889778167729
- تلگرام:
- me/s/caffeebahman با عنوانِ «صداوسیما مقلدِ کیست»؟ از روزنوشت محمدطاهر کنعانی، دکترای حقوق دانشگاه تهران
- me/s/hmilani دروس استاد میلانی در سال تحصیلی جاری کانال تلگرامی حسن میلانی
- me/s/nasiri42?q رصد فعالیت‌های مهدی نصیری در مصاحبه‌ها و یادداشت‌ها و کانال‌های متعدد تلگرامی
- وبلاگ عرفان و حکمت:com نامه محمدرضا شوقیان در اعتراض به هتاکی آقای معاونیان به اولیای الهی.
- وبلاگ پرشین شیرازی:shirazi.ir دیدار جمعی از نخبگان علمی، فرهنگی و سیاسی و زائران و مستبصران با آیت‌الله‌العظمی شیرازی 26/11/91 تصویر 3/1574
[1]. دانشجوی دکتری دین‌پژوهی دانشگاه ادیان
[2]. به‌عنوان‌مثال محمد اخباری پس از فوت سید بحر العلوم می‌گوید: «مات خنزیر بمرض الخنازیر» و یا میرزا مهدی اصفهانی و شیخ محمود حلبی غلیظ‌ترین الفاظ را نسبت به طرفداران فلسفه و عرفان به‌کار می‌بردند.
[3]. مثلاً آقای بحرانی یا میرزا جواد آقا تهرانی یا محمدتقی سبحانی با این سبک مواجهه می‌کردند.
[4]. https://www.mardomsalari.ir/note/99228 ضداسلامی بودن تکلیف شب و دم خروس گاج و قلمچی و شرکا
[5]. این اختلافات از زمان پدرشان در سال 80 و سپس بر سر جانشینی پدر وجود داشته و بعد از بی‌اخلاقی‌های متعدد، سید محسن از مشهد به قم هجرت نموده است؛ سید محسن خود را وصی معنوی پدرش علامه حسینی تهرانی می‌دانست و متولی چاپ و نشر کتب وی به نام انتشارات مکتب وحی بوده است.
[6]. https://www.aparat.com/v/Wpgjd تشییع جنازه مرحوم آیت‌الله حاج سید محمدمحسن حسینی تهرانی.
[7]. مراسم سالگرد سید هاشم حداد موسوم به روح مجرد در تاریخ 26/2/98 در مشهد مقدس برگزار گردید.
[8]. www.ghasednews.com تاریخ خبر ۹۸/۲/۳۰ کد 9111 عنوان مقام عارف واصل مرحوم سید هاشم حداد با حضور علاقه‌مندان و پیام علما گرامی داشته شد. [این مجلس جزئی از سلسله نشست‌های معرفی عرفان ناب شیعی اعلام شده بود.]
[9]. مهدی نصیری در یادداشتی در تاریخ 27/2/98 نگاشت: «با نگاهی به آنچه درباره سید هاشم حداد و حسینی تهرانی …[بیان شد] باید برای هر انسان منصف و بصیری روشن شود که با چه جریان غالیِ عرفانیِ خطرناکیِ در حوزه‌های علمیه مواجه هستیم. جریانی که همه مرزهای عقلانیت و شریعت را درنوردیده و سخن از الوهیت آهنگر و نعل‌بندی عوام و متوهم می‌گوید و طلاب جوان حوزه‌ها را به همراهی با جریانی صوفی که کمترین ارزشی برای علم و فقاهت و تفکر و عقلانیت قائل نیست، دعوت می‌کند.» آدرس www.mehrnews.com/news/4618910 به‌عنوان غلو عرفانی؛ خطری برای شریعت و عقلانیت در حوزه‌های علمیه و پاسخ حجت‌الاسلام دعایی به مهدی نصیری؛ به‌عنوان عرفانِ شیعیِ فقاهتی، عصاره شریعت، معنویت و عقلانیت به آدرس www.mehrnews.com/news/4620335 و همچنین نقد آن mobahesat.ir/18941 به‌عنوان ملاحظاتی پیرامون مقاله آقای مهدی نصیری درباره سید هاشم حداد و حواشی آن.
[10]. http://erfanvahekmat.com مقاله‌ای با عنوان نامه حجت‌الاسلام شیخ محمدرضا شوقیان در اعتراض به هتاکی آقای معاونیان به اولیای الهی.
[11]. www.aparat.com/v/QqA3M و www.aparat.com/v/K9cSD/4 چندین بخش از نقد توهینات معاونیان به مرحوم علامه تهرانی و آیت‌الحق سید هاشم حداد است.
[12]. ایشان مخالف مبانی نظام و داماد آقای علی اکبرمهدی‌پور است که ارتباطات وسیعی با طیف شیرازی و آقای صافی گلپایگانی داشته و مسئول دفتر مرحوم شریعتمداری در ترکیه بوده است. persian.shirazi.ir دیدار جمعی از نخبگان علمی، فرهنگی و سیاسی و زائران و مستبصران با آیت‌الله‌العظمی شیرازی 26/11/91 تصویر 3/15
[13]. Emamat.ir/hom اطلاعیه برگزاری نشست: بررسی و نقد مدعی دروغین یمانی.
[14]. برخی پژوهشگران مهدویت احتمال دادند شاخه جدیدی در زیرمجموعه بخش امر تشکیلات انجمن‌حجتیه برای مبارزه با جریان انحرافی مدعی یمانی و طیف منصور هاشمی خراسانی تشکیل شده باشد.
[15]. plus.irna.ir/news/83490515 استفتای خبرساز درباره یک فیلم؛ شمس و مولوی، قربانی بحث‌های طلبگی؟
[16]. www.hawzahnews.com/news/865282 دو تن از مراجع عظام تقلید طی استفتائی از سوی جمعی از طلاب، نظر خود را درباره ساخت فیلم درباره شمس تبریزی و مولانا اعلام کردند.
[17]. www.rouydad24.com/fa/news/189399 واکنش وزیر ارشاد به فتوای مراجع درباره سریال شمس و مولانا؛ و همچنین t.me/s/caffeebahman با عنوان صداوسیما مقلد کیست؟ از روزنوشت محمدطاهر کنعانی، دکترای حقوق دانشگاه تهران.
[18]. مصاحبه خبرگزاری حوزه با محمد صالح کمیلی 12/9/98 و انتقادات ذیل نظرات مصاحبه hawzahnews.com/news/872304
[19]. gramho.com/media/2232386000227953059
[20]. mhva.ir/1398/11/23 توضیحاتی پیرامون حواشی همایش شهید اول شیخ محمدحسن وکیلی. معاون پژوهشی موسسه مطالعات راهبردی.
[21]. www.mehrnews.com/news/4828160. یادداشت مجمع عالی حکمت اسلامی و رسالت بلند فراروی.
[23]. دروس استاد میلانی در سال تحصیلی جاری کانال تلگرامی حسن میلانی telegram.me/s/hmilani
[24]. رصد فعالیت‌های مهدی نصیری در مصاحبه‌ها و یادداشت‌ها و کانال‌های متعدد تلگرامی همانند telegram.me/s/nasiri42?q. وی در جایی بیان داشت که 70 در صد وقت روزانه خود را به یادداشت‌نویسی و پاسخ در فضای مجازی می‌گذراند.
[25]. shahraranews.ir/fa/news/15730 عباس تبریزیان که به پدر طب اسلامی مشهور است، کتاب پزشکی داخلی هاریسون که یک کتاب مشهور پزشکی است را آتش زده است.
[26]. ir.sputniknews.com/misc/202003056046163 ماجرای توصیه تبریزیان به استفاده از روغن بنفشه
[27]. www.mashreghnews.ir/photo/1046161 تصویر گردهمایی منبری‌های معروف در حرم حضرت معصومه (س)
[28]. www.aparat.com/v/rptVn چالش ضریح لیسیدن
[29]. بر بنی العباس ثانی لعنت قسمت چوبی پایین درب حرم در صحن آینه gramho.com/media/2266736889778167729
[30]. www.hamshahrionline.ir/news/493360 جزئیات و تصاویر حوادث قم و مشهد؛ در حرم را شکستند.
[31]. تفکر انتظار ایستا در مقابل تفکر پویای انتظار معتقد به نشستن تا آمدن ظهور منجی است.
[32]. سران اصلی ایجاد سازمان منافقین [مجاهدین همانند ابریشم چی]، درواقع، خروجی تفکر مدارس علوی و تشکیلات انجمن حجتیه بوده‌اند.
