معیشت مردم، مهمترین دغدغه مراجع تقلید در اولین دیدار با رییس جمهور
حسن اجرایی[1]
مقدمه
حجت الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری اسلامی ایران، در اولین هفته‌های پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰، بنابر سنت چند دوره گذشته، ضمن سفر به شهر قم و زیارت حرم حضرت معصومه (س) با مراجع تقلید و بزرگان حوزه دیدار و گفتگو کرد. مرور گذرا و ابتدایی بر بیانات مراجع تقلید در دیدار با رئيس جمهور منتخب، نشانگر توجه ویژه آنان به مسائل و مشکلات مردم بود؛ تا آنجا که به نظر می‌رسید دغدغه‌های مراجع تقلید، در تغییری آشکار از اهتمام و توجه ویژه به اقدامات و رویکردهای دینی و مذهبی، به رفع و حل مشکلات مردم متمایل شده و همگی از حجت الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی خواسته‌اند تا در دولت وی، مشکلات معیشتی مردم مورد توجه جدی قرار گیرد. با این حال امکان دستیابی به گزارشی دقیق از مضمون سخنان مراجع تقلید، با نگاهی گذرا ناممکن می‌نمود.
مطالعه دقیق و استخراج روشمند داده‌ها از سخنان مراجع تقلید در دیدار با سید ابراهیم رئيسی، و در نهایت تحلیل مضمون آن، نیازمند به‌کاربستن روش «تحلیل مضمون» است. تحلیل مضمون، راهبردی توصیفی است که یافتن الگوها و مفاهیم مهم را از درون مجموعه داده‌های کیفی تسهیل می‌کند و به پژوهشگر کمک می‌کند تا داده‌های کیفی را تقسیم‌بندی، طبقه‌بندی، تلخیص و بازسازی کند. این روش به پژوهشگر اجازه می‌دهد تا بدون از دست دادن زمینه‌ها و مضامین اصلی، از حجم انبوه داده‌ها کاسته و به مدیریت آنها بپردازد و در صورت لزوم به نظامی معنادار و منسجم از مجموع داده‌ها دست یابد. بر این اساس در این نوشتار تلاش می‌شود با تکیه بر جداسازی گزاره‌های بیان شده در سخنان مراجع تقلید در دیدار با حجت الاسلام و المسلمین ابراهیم رئیسی، ابتدا تک‌تک گزاره‌ها موضوع‌بندی شده و سپس روشن شود که بسامد کدام‌یک از مضامین در گفتارهای مذکور بیش از دیگر موضوعات بوده و بر این اساس دغدغه‌های پرتکرار (اصلی) و کم‌تکرار (فرعی) مراجع تقلید استخراج گردد.
با هدف معنادارتر ساختن نتایج به‌دست‌آمده در مرحله اول، همین فرایند باید در مرحله‌ای دیگر درباره سخنان مراجع تقلید در دیدار با حسن روحانی پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۶ نیز انجام شود و در نهایت از مقایسه مضامین اصلی و فرعی، بتوان دریافت که دغدغه‌های مراجع تقلید در دو انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۶ و ۱۴۰۰ چه اشتراکات و چه تفاوت‌هایی داشته و دغدغه‌های اصلی و فرعی مراجع تقلید در هر کدام از این دوره‌ها چه بوده است و آیا به‌راستی می‌توان تفاوت معناداری از حیث توجه به مشکلات معیشتی مردم مشاهده نمود یا خیر.
1. تحلیل مضمون سخنان مراجع در دیدار با سید ابراهیم حجت الاسلام و المسلمین رئیسی
انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ در ۲۸ خرداد برگزار شد و حجت الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی در ۱۸ تیر ۱۴۰۰ با هفت تن از مراجع تقلید شیعه در قم دیدار و گفتگو کرد. این مراجع تقلید عبارتند از آیات عظام: لطف‌الله صافی گلپایگانی، ناصر مکارم شیرازی، سید موسی شبیری زنجانی، حسین نوری همدانی، عبدالله جوادی آملی، جعفر سبحانی، و سید محمدعلی علوی گرگانی. تقطیع گزاره‌ها و موضوع‌بندی سخنان این مراجع تقلید نشان می‌دهد که در مجموع نُه موضوع مورد توجه آنها قرار گرفته است: ۱. لزوم حل مشکلات معیشتی مردم، ۲. تمجید از رئیس جمهور، ۳. امکان اصلاح وضعیت، ۴. نقش مخرب مستکبران، ۵. لزوم نظرخواهی و مشورت در اداره امور کشور، ۶. لزوم ارتباط با جهان اسلام، ۷. توجه به سنگینی بار مسئولیت، ۸. لزوم استفاده از ظرفیت جوانان، و ۹. اهمیت کشاورزی و طبقات فرهنگیان و تجار.
از میان موضوعات مذکور، تنها موضوعی که در سخنان همه مراجع تقلید دیده شد، تأکید بر جایگاه مردم و لزوم حل مشکلات معیشتی آنان بود. این اهتمام در حالی است که دو تن از مراجع تقلید، آیات عظام حسین نوری همدانی و سید محمدعلی علوی گرگانی، در سخنان خود به تمجید از رئیس جمهوری پرداخته و خدمات پیشین وی در جایگاه قوه قضاییه را مورد توجه قرار داده بودند، و هر کدام از موضوعات دیگر، تنها از سوی یکی از مراجع تقلید بیان شده بود.
بر این اساس می‌توان دریافت که «لزوم حل مشکلات معیشتی مردم» تا چه اندازه برای مراجع تقلید اهمیت داشته است؛ چرا که این موضوع تنها موضوعی بوده است که از سوی همگی آنان بیان شده و جز تمجید از رئیس جمهوری که توسط دو تن از مراجع بیان شده، بقیه موضوعات همگی تنها در سخنان یکی از مراجع تقلید ذکر شده است که همین امر، فارغ از جزئیات محتوای سخنان هر کدام از مراجع تقلید در باب توجه به حل مشکلات مردم، به‌طور معناداری نشان‌دهنده اهمیت حل مشکلات معیشتی مردم برای مراجع تقلید است. نکته مهم دیگر آنکه هیچکدام از مراجع تقلید مذکور، نه‌تنها بر لزوم توجه جدی دولت به مسائلی از قبیل حجاب یا امر به معروف و نهی از منکر تأکید نکردند، حتی به‌طور کلی نیز سخنی از اهتمام به امور دینی نگفتند.
از زاویه‌ای دیگر، توجه به اینکه هر کدام از مراجع تقلید مذکور در کنار موضوع پرتکرار و اصلی، به چند موضوع فرعی دیگر پرداخته‌اند نیز می‌تواند تا حد زیادی روشنگر اهمیت و جایگاه حل مشکلات معیشتی مردم در نظرگاه آنان باشد. در این میان آیات عظام سید موسی شبیری زنجانی و عبدالله جوادی آملی تنها به موضوع جایگاه مردم و لزوم حل مشکلات معیشتی آنها توجه نموده‌اند. آیت‌الله جوادی آملی در سخنان خود، با اشاره به نامه امام علی(ع) به مالک اشتر، مردم را ستون دین خواند و تصریح کرد که اگر با مردم بدرفتاری شود مانند آن است که با نماز بدرفتاری شده است.
از میان دیگر مراجع تقلید مذکور، آیت‌الله العظمی لطف‌الله صافی گلپایگانی علاوه بر موضوع اصلی، تنها به یک موضوع فرعی پرداخت و بر لزوم ارتباط مؤثر با جهان اسلام و کشورهای همسایه تأکید کرد. آیت‌الله العظمی ناصر مکارم شیرازی نیز علاوه بر موضوع اصلی، به یک موضوع فرعی پرداخت که البته می‌توان آن را در تداوم همان موضوع اصلی قلمداد کرد. وی ناممکن بودن امکان اصلاح وضعیت را اشتباه خواند و تأکید کرد که این وضع قابل تغییر و اصلاح است. آیت‌الله العظمی جعفر سبحانی نیز علاوه بر موضوع اصلی، در موضوع فرعی سخنان خود بر لزوم نظرخواهی و مشورت برای حل مشکلات تأکید کرد.
در نهایت تنها دو تن از مراجع تقلید بودند که در سخنان خود خطاب به حجت الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی، علاوه بر موضوع اصلی، بیشتر از یک موضوع را بیان کردند؛ آیت‌الله العظمی حسین نوری همدانی، با اشاره به کلامی از امام علی(ع) از لزوم رفتن در میان مردم و احیای حق سخن گفت. وی همچنین بر نقش مخرب استکبار جهانی و ایادی آن تأکید کرد و نیز با اشاره به ویژگی‌های تواضع، مردمی بودن و شناخته شده بودن، تصریح کرد که دلیل انتخاب حجت الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی از سوی مردم آن بوده است که وی پرچم حرکتی برای حاکم ساختن عدالت و حق را به دست گرفته است. آیت‌الله العظمی سید محمدعلی علوی گرگانی نیز علاوه بر توجه به شرایط اقتصادی نامناسب مردم و اظهار امیدواری از برطرف شدن مشکلات، چهار موضوع دیگر را مورد توجه قرار داد: ۱. حُسن عمل سید ابراهیم رئيسی در قوه قضاییه، ۲. سنگینی بار مسئولیت، ۳. لزوم بهره‌مندی از ظرفیت عظیم نیروهای ارزشمند جوان، و ۴. لزوم توجه به کشاورزی و مشکلات کشاورزان و همچنین توجه به طبقات فرهنگیان و تجار.
2. تحلیل مضمون سخنان مراجع در دیدار با حسن روحانی
انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۶ در ۲۹ اردیبهشت برگزار شد و حسن روحانی، ۵ خرداد ۱۳۹۶ ضمن سفر به شهر قم و زیارت حرم حضرت معصومه (س) با چهار تن از مراجع تقلید شیعه دیدار و گفتگو کرد: آیات عظام حسین وحید خراسانی، لطف‌الله صافی گلپایگانی، ناصر مکارم شیرازی و سید موسی شبیری زنجانی. در این دیدارها و گفتگوها، در مجموع شانزده موضوع از سوی مراجع بیان شده است که عبارتند از: ۱. لزوم اهتمام به امور دینی، ۲. لزوم خدمت به مردم، ۳. دعا برای موفقیت دولت، ۴. مشارکت گسترده مردم، ۵. لزوم سخن گفتن نیکو، ۶. گذرا بودن مسئولیت، ۷. سنگینی بار مسئولیت، ۸. لزوم تقویت روابط دولت و حوزه، ۹. لزوم مبارزه با قاچاق، ۱۰. نظارت بیشتر و تقویت شبکه ملی اطلاعات، ۱۱. یادآوری روز قیامت، ۱۲. تقدیر از دستاوردهای اقتصادی دولت، ۱۳. لزوم تقویت بخش خصوصی، ۱۴. لزوم مبارزه با فقر، ۱۵. لزوم اصلاح یارانه‌ها، و ۱۶. توصیه به توکل به خداوند و توسل به معصومان.
از میان موضوعات متعدد مذکور، دو موضوع اول، یعنی لزوم اهتمام به امور دینی و لزوم خدمت به مردم، از سوی هر چهار مرجع تقلید بیان شده است. همچنین دعا برای موفقیت دولت از سوی سه مرجع تقلید و توجه به مشارکت گسترده مردم در انتخابات ریاست جمهوری نیز توسط دو مرجع بیان شده است. موضوعات باقیمانده همگی تنها توسط یکی از مراجع تقلید مورد توجه قرار گرفته است. تعداد موضوعات بیان شده از سوی هر کدام از مراجع تقلید نیز چنین است: آیه الله العظمی وحید خراسانی شش موضوع، آیه الله العظمی صافی گلپایگانی پنج موضوع، آیه الله العظمی مکارم شیرازی نُه موضوع، و آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی پنج موضوع.
جمع‌بندی
مقایسه نتایج تحلیل مضمون سخنان مراجع تقلید در دیدار با حجت الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی و حجت الاسلام و المسلمین حسن روحانی به‌روشنی حاکی از آن است که گرچه در هر دو دوره، همگی مراجع تقلید بر لزوم خدمت به مردم تأکید کرده‌اند، اما این موضع در سخنان مراجع در سال ۱۴۰۰ بسیار معنادارتر و پررنگ‌تر بوده است و از اشاره کلی و گذرا، چنانکه در ۱۳۹۶ دیده می‌شود فراتر رفته و بارها بر «لزوم حل مشکلات معیشتی مردم» تأکید شده و تنها به بیان «لزوم خدمت به مردم» اکتفا نشده است. علاوه بر این، موضوع «لزوم خدمت به مردم» در سال ۱۳۹۶ در کنار موضوعات متعدد دیگر بیان شده است، در حالی که در سال ۱۴۰۰ به‌رغم افزایش تعداد مراجع تقلید، اما توصیه به «حل مشکلات معیشتی مردم» تنها موضوعی است که همه مراجع تقلید بر آن تأکید کرده‌اند؛ در حالی که در سال ۱۳۹۶ دو موضوع به‌موازات هم توسط همه مراجع بیان شده است: لزوم اهتمام به امور دینی و لزوم خدمت به مردم.
از آنچه گفته شد روشن است که مراجع تقلید شیعه، در سال ۱۴۰۰، اهتمامی ویژه و جدی به حل مشکلات معیشتی مردم یافته‌اند و این توجه و اهتمام به‌هیچ‌وجه با دوره‌های پیشین قابل مقایسه نیست؛ چرا که اولاً مسئله معیشت در سال ۱۴۰۰ تنها موضوع پرتکرار و اصلی است که در سخنان مراجع دیده می‌شود، و در ثانی، اکثر مراجع در سال ۱۴۰۰ تنها به دو موضوع اشاره کرده‌اند که یکی از آنها «لزوم حل مشکلات معیشتی مردم» است، در حالی که در سال ۱۳۹۶، «خدمت به مردم» به‌رغم تکرار در سخنان همه مراجع، اما همانند سال ۱۴۰۰ یکه‌تاز و منحصربه‌فرد نیست.
چنین اهتمام جدی و پررنگی به مسائل معیشتی، به‌وضوح نشانگر آن است که بر خلاف برخی تصورات رایج، مراجع عظام تقلید نه‌تنها از مسائل مردم و به‌ویژه معضلات و مشکلات معیشتی آنان اطلاع کافی دارند، همچنین در یکی از مهمترین دیدارهای رسمی، به جای تکرار و تأکید بر دغدغه‌های دینی خود، دغدغه‌های معیشت مردم را دارای اولویت تشخیص می‌دهند و بر آنها تأکید می‌ورزند. اتخاذ چنین رویکردی از سوی مراجع تقلید، به‌منزله رفع اتهام بی‌توجهی آنان به مسائل معیشتی مردم خواهد بود.
از مقایسه سخنان مراجع عظام تقلید در دیدار با رئیس جمهور منتخب در سال ۱۳۹۶ و ۱۴۰۰، می‌توان به زمینه‌ها و دلایل چنین تغییر رویکردی پی برد. چنین وضعیتی حاکی از تلقی بحرانی و اضطراری مراجع تقلید از وضعیت ناگوار معیشتی مردم است که آنان را وادار ساخته است مطلقاً درباره دغدغه‌های صریح دینی خود سخنی نگویند و همگی، بدون استثنا، بر لزوم رسیدگی به وضعیت معیشتی مردم تأکید ورزند و آن را در کانون سخنان خود با رئیس جمهوری قرار دهند. طبیعی است که مراجع عظام تقلید به‌دلیل جایگاه مهم دینی و کارویژه اعتقادی و مذهبی خود، همواره بر لزوم توجه و اهتمام به امور دینی تأکید ورزند، اما عدم تصریح به دغدغه‌های صریح دینی در دیدار با رئیس جمهوری و در مقابلْ توجه یکپارچه و همگانی به مسئله معیشت، حاکی از آن است که در نظر مراجع تقلید، رفع مسائل معیشتی در شرایط امروز، حتی اگر اهمیتی بیش از توجه به ظواهر دینی نداشته باشد، دست‌کم هم‌راستا با آن است، تا آنجا که چنین توجه و اهتمام بی‌سابقه‌ای از سوی مراجع تقلید درباره آن دیده می‌شود.
پاورقی:
[1] دانش‌آموخته حوزه علمیه قم و کارشناس ارشد فلسفه دین
