تحلیلی بر پنج کنش علمی حوزویان
مقدمه
یکی از روشهای تحلیل هر تفکر و جریان، بررسی خروجیها و محصولات فکری آن است. در این فرآیند تلاش میشود با استفاده از آمارگیری کمی، میزان تلاشهای جریان، و نیز با تحلیل محتوا، جهتدهیهای جریان بررسی گردد. در جریانشناسی فکری، اینگونه تلاشها عمدتاً میتواند خطوط اصلی و شاخصههای فکری یک جریان را به پژوهشگر این حوزه معرفی کند.
امروزه در فضای حوزه علمیه قم رخدادها و بزنگاههای مختلفی وجود دارد که میتوان از طریق آنها محصولات و نتیجه کنشهای حوزویان را در عرصههای مختلف، تحلیل و تبیین نمود و از این رهگذر به کمیت و از سویی جهتهای اصلی تلاشهای حوزویان دست یافت. اینگونه تحلیلها میتواند دورنمایی از گفتمانهای مسلط در بین حوزویان را به دست دهد.
اهمیت تحلیل این گفتمانها و محصولات فکری ازاینروست که این گفتمانها هستند که نقشی پیشبرنده در جامعه حوزوی داشته و شبکه معنایی برساخته از گفتمانها تا اعماق اذهان طلاب نفوذ میکند که نمونههای عینی آن را میتوان در بزنگاههای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی رصد نمود.
این تحقیق درصدد است به بهانه بیستمین دوره کتاب سال حوزه، نگاهی به پنج کنش حوزویان انداخته و نسبت این کنشها را با نیازمندیهای نظام اسلامی بسنجد.
به نظر میرسد این مسئله ازآنرو ضروری است که بر اساس آن میتوان آمار و برآوردی از موضوع سکولاریزم حوزوی که سالهاست دغدغه رهبر انقلاب و سایر دلسوزان حوزوی است، ارائه داده و میزان فاصله گفتمانهای حاکم بر اذهان حوزویان و نسبت آن با مسائل نظام را به دور از فضای احساسی سنجید.
رخداد
بیستمین دوره کتاب سال حوزه در بهمنماه ۱۳۹۷ با حضور شخصیتهای مختلف حوزوی از جمله آیتالله مکارم شیرازی برگزار شد. بر اساس اظهارات مسئول دبیرخانه این دوره، در این سالها ۱۷ هزار اثر به دبیرخانه همایش رسیده که ۴۳۲۶ اثر به مرحله دوم رسیدند و از میان آنان، ۱۹۶ اثر برگزیده و ۲۲۱ اثر شایسته تقدیر دانسته شدند.
در این دوره، ۱۱۷۲ اثر به دبیرخانه ارسال شده که بیشتر آثار مرتبط با حوزه فقه، اصول، اخلاق و عرفان بوده و کمترین اثر در حوزه مدیریت و اقتصاد ارسال شده است. همچنین ۸۸۹ کتاب از محققان ایرانی و مابقی توسط نویسندگان و پژوهشگران غیرایرانی ارسال شده است. در این دوره ۱۹ اثر در بخش انقلاب اسلامی پذیرفته شده که در نهایت ۲ اثر به بخش داوری نهایی راه یافته است. در این دوره ۴ اثر برگزیده، ۲۱ اثر شایسته تقدیر و ۲۶ اثر شایسته تحسین بودهاند.
نگاهی کلی به برگزیدگان نشان میدهد که در این دوره، جریان فکری نوصدرایی[1] در بین سایر جریانات فکری حوزوی پیشتاز بوده است. در بخش آثار برتر، ۳ تن از ۵ نویسنده، از جریان نوصدرایی هستند: آقایان غلامرضا فیاضی، سید محمدمهدی نبویان و عبدالحسین خسروپناه، با آثاری در زمینه فلسفه اسلامی و منظومه فکری امام خمینی (ره) و آیتالله خامنهای. مشابه این وضعیت در آثار شایسته تقدیر و شایسته تحسین نیز با انتخاب آقایان یزدانپناه، احمد ابوترابی و مهدی طاهری دیده میشود. در این دوره تلاش شد آثار مرتبط با نیازمندیها و مسائل کشور، و همچنین آثار عامهپسندی همچون شعر و رمان نیز در اولویت داوریها باشد و آثار متعددی در این فضا انتخاب شد.
تحلیل
امروزه میتوان کنشهای علمی حوزویان را علاوه بر جشنواره کتاب سال، در حوزههای دیگری هم تبیین و تحلیل نمود؛ پایاننامهها، متون حوزه، دروس خارج و جشنواره علامه حلی، از جمله رخدادهای عمومی در حوزه هستند که میتوانند دورنمایی از فعالیت حوزویان ارائه نمایند. در ادامه تلاش میکنیم هر یک از این کنشها را با توجه به نسبت آنها با مسائل و دغدغههای نظام اسلامی بسنجیم.
اول. پایاننامههای حوزوی
قریب به یک دهه است که سنت پایاننامهنویسی از فضای دانشگاهی به فضای حوزه منتقل شده و به صورت قانون درآمده است. هر طلبه برای اخذ مدرک سطح سه (کارشناسی ارشد) و سطح چهار (دکتری) میبایست پایاننامه را پس از نگارش طرحهای اجمالی و تفصیلی و تصویب کمیسیونهای مربوطه، ارائه و دفاع کند. نگاهی کلی به عناوین پایاننامه حوزوی در موضوعات مختلف، گویای این است که پرداختن به مسائل مورد ابتلای انقلاب و نظام، با توجه به شاخصههای مطرح شده، وضعیت مطلوبی نیست. هماکنون پایاننامههای حوزوی به ۹ حوزه علمی تقسیم شدهاند[2] که عبارتاند از: اخلاق و تربیت، ادبیات عرب، تاریخ اسلام، تبلیغ و حدیث، حقوق و قضاء، علوم قرآنی، فقه و اصول، و فلسفه و کلام.
برآوردها و تحلیلها نشان میدهد که از بین ۴۷۵۴ پایاننامه ثبت شده در معاونت آموزش مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، پایاننامههای فقه و اصول بیشترین سهم و به ترتیب پس از آن فلسفه و کلام، تبلیغ، علوم قرآنی، حقوق و قضاء، علوم حدیث، اخلاق و تربیت، تاریخ اسلام و در نهایت ادبیات عرب در رتبههای بعدی قرار دارند.
اما برای فهم و تحلیل نسبت این پایاننامهها با دغدغههای نظام و انقلاب، تنها ذکر عناوین و موضوعات کفایت نمیکند و به همین دلیل تمامی عناوین و موضوعات نُهگانه فوق، با تکیه بر موضوعات مرتبط با حاکمیت، اعم از اقتصاد اسلامی، سیاست، تشریح دیدگاههای رهبری و امام و مبانی جمهوری اسلامی و… تحلیل گردید که نتایج آن به شرح ذیل است:
پایاننامههای حوزه تبلیغ و معارف با ۱۲۱ مورد مرتبط، بالاترین رده را در برقراری نسبت با مسائل نظام و انقلاب داشته و به ترتیب فقه و اصول ۵۲ مورد، فلسفه و کلام ۳۹ مورد، حقوق و قضاء ۲۳ مورد، علوم قرآنی ۲۰ مورد، تاریخ اسلام ۲ مورد، و اخلاق و تربیت و علوم حدیث هر یک با یک پایاننامه مرتبط، در مراتب بعدی قرار دارند:
در نهایت از بین ۴۷۵۴ پایاننامه، ۲۵۹ پایاننامه مرتبط با موضوعات انقلاب اسلامی و دغدغههای نظام اسلامی بوده است که تنها ۶ درصد پایاننامهها را شامل میشود.
دوم. دروس خارج
تاکنون چندین پیمایش در خصوص دروس خارج حوزوی بهعنوان یکی از مهمترین کنشهای علمی حوزویان در حوزه علوم حوزوی صورت گرفته است. برخی از این پیمایشها حضوری و با حضور محقق در دروس خارج بوده و برخی از آنها مستند به درسنامه منتشر شده از سوی مرکز مدیریت حوزه علمیه قم بوده است. بر اساس یکی از این پیمایشها[3] در مجموع ۲۴۰ کرسی درس خارج فقه در سطح حوزه علمیه قم برگزار شده است که در چند باب قابل تقسیمبندی است: عبادات، مسائل مستحدثه، ولایت فقیه و امر به معروف، نکاح، طلاق و ارث، قضاء و سیاست، معاملات و طهارت و نجاست. بیشترین سهم از این دروس، مربوط به عبادات و پس از آن معاملات و طهارت و نجاست، نکاح، طلاق و ارث، مسائل مستحدثه و در نهایت ولایت فقه و امر به معروف است.
فربهی و پررنگ شدن کرسیهای مربوط به عبادات که کمتر از ۲۰ درصد منظومه فقه شیعی را دربرمیگیرد، در فضایی که یکی از تأکیدات امام خمینی (ره) و رهبر انقلاب، توجه به فقه اجتماعی و سیاسی بوده، شایان توجه و معنادار است. با وجود اینکه بخش معاملات فقه، ناظر به مناسبات حقوقی و اجتماعی مردم و در بخشهایی ناظر به مسائل حکومت است، اما کمترین میزان جلسات درس خارج فقه به این موضوعات اختصاص دارد و این نشان میدهد که اساتید و جریانات مختلف فکری در حوزه، همچنان علاقهمند به ورود به حوزههای اجتماعی و سیاسی نیستند و جریان سنتی در حوزه دروس خارج، سلطه و قدرت دارد.
سوم. متون درسی حوزه
یکی از راههای تحلیل جریانها و گفتمانها در جوامع، تحلیل مکتوبات جریانهاست و امروزه بسیاری از پژوهشگران حوزوی برای فهم دورههای مختلف فضای حوزه و روحانیت در طول تاریخ شیعی، به دغدغههای حوزویان که از متون درسی استنباط شده پرداختهاند. نگاهی کلی به متون درسی حوزه نشان از این معنی است که مسائل اجتماعی و نیازمندیهای حکومت، کمترین نقش را در سازوکارهای دروس حوزوی از پایه ۱ تا ۱۰ دارند. این دروس تا سال سوم حوزه عمدتاً متمرکز بر ادبیات عرب و صرف و نحو است. از سال چهارم تا سال ششم، فقه و اصول و کلام جزء دروس حوزوی است که عمده متون آن قدیمی و غیرمرتبط با مسائل جدید و غیرمبتلابه است. طلاب از سال هفتم تا دهم، فقه و اصول فقهی را تعلیم میبینند که کمترین نسبت را با مسائل روز و دغدغههای نظام اسلامی داشته و حتی در برخی از آرای شیخ انصاری در حوزه ولایت فقیه نیز ابهاماتی وجود دارد.
بر اساس بررسیهای صورت گرفته، تنها کتابی که در طی ده سال اخیر در حوزه مسائل نظام و حکومت اسلامی برای طلاب در نظر گرفته شده، کتابی است به نام حکومت اسلامی که ذیل دروس جنبی حوزه در سال ششم تدریس میشود و توسط مرکز تألیف متون حوزوی تهیه شده است.
این رویه نشان میدهد طلابی که بهطور طبیعی با انگیزههای انقلابی و خدمت به نظام و ارادت به رهبری وارد حوزه شدهاند، کمکم با این حجم از فقه فردی و عبادات و مسائل منعزل از مسائل جامعه روبرو شده و در نهایت شاهد هستیم که روحیه انقلابیگری این طیف از طلاب کمکم کاهش یافته و جای خود را به نگرشهای سنتی، و یا حتی با گریز از این فضا، وارد فضای روشنفکری میشود.
چهارم. کتاب سال حوزه
یکی از منابع سنجش وضعیت حوزه در نسبت با سکولاریزم عمومی، برگزاری هر ساله همایش کتاب سال حوزه است. این همایش همهساله پس از بررسی و ارزیابی مهمترین و بهترین آثار حوزویان در موضوعات مختلف برگزار و در نهایت از آثار برگزیده و شایسته تحسین، تقدیر به عمل میآید. این گردهمایی را میتوان ویترین حوزه علمیه در تولید و جابجایی مرزهای علوم دینی قلمداد کرد.
در اینجا تلاش میکنیم دو دوره اخیر این رخداد علمی، یعنی دورههای هجدهم و نوزدهم را بر اساس آثار منتخب تحلیل کنیم.[4]
آثار برگزیده
در بخش آثار برگزیده این دو دوره، از میان ۱۶ اثر برگزیده تنها یک اثر در حوزههای مرتبط با فلسفه سیاسی بوده است: کتاب جایگاه وحی در فلسفه سیاسی، نوشته احمدرضا یزدانیمقدم. بقیه آثار در حوزه حدیثپژوهی، تصحیح نسخ و موضوعات دیگر بودهاند.
آثار شایسته تقدیر و تحسین
بخش دیگر این همایش، مربوط به آثاری است که گرچه ویژگی برگزیدگی نداشتهاند، اما از جهات مختلف قلمی و محتوایی شایسته تقدیر و تحسین اعلام شدهاند. در این بخش از میان ۷۷ اثر انتخاب شده، ۶ اثر با محورهای اقتصاد اسلامی، فقه سیاسی، دفاع مقدس و تاریخ انقلاب برگزیده شدهاند.
شایان ذکر است که از سال گذشته، مدیران و تصمیمگیران این رخداد تلاش نمودهاند تا با ترغیب به مسائل مبتلابه نظام و حاکمیت، فضا را به سمت متفاوتی جهتدهی کنند که این رخداد در دوره بیستم مشهود است.
پنجم. جشنواره علامه حلی
شاخص دیگری که در این حوزه طی سالهای گذشته شایان توجه است، جشنواره علامه حلی است. این جشنواره مانند کتاب سال حوزه در حوزه پژوهشهای حوزویان است، با این تفاوت که در آن شرط سنی لحاظ شده و طلاب بالای ۳۳ سال حق ورود در آن را ندارند. این جشنواره نیز قریب به یک دهه است که در بين طلاب استان قم و سایر استانها پیگیری میشود. جشنواره علامه حلی، شامل داوری پایاننامههای سطح ۳ و ۴ حوزه، و همچنین مقالات منتشر شده طلاب در نشریات و کتابهای حوزویان در طول یک سال است که تلاش میکنیم گزارشی از منتخبین و موضوعات آنها را در طی دو دوره سالهای ۹۶ و ۹۳ ارائه دهیم.
در سال ۹۶ از مجموعه ۶۱ اثر برگزیده در سطوح مختلف، تنها یک اثر در حوزه مدیریت در حکومت اسلامی انتخاب شده و در سال ۹۳ در بین ۶۲ اثر برگزیده، تنها ۵ اثر در حوزههای دفاع مقدس، تبیین نگرشهای رهبری، حکومت اسلامی، امنیت در جمهوری اسلامی و جنگ نرم بوده است.
بر این اساس میتوان الگوی آماری در این بخش را به شکل ذیل ترسیم کرد:
نتیجهگیری و جمعبندی
مجموعه تحلیلها و آمارهای[5] فوق نشان از این مسئله دارد که گرچه تلاشهایی در راستای برقراری و ایجاد دغدغه بین حوزویان در خصوص مسائل و دغدغههای نظام صورت گرفته، اما این نسبت همچنان ضعیف بوده و حوزه امروز گرچه در همایشها و نشریات و سخنرانیها از حوزه انقلابی سخن میگوید، اما متن و فعالیتهای علمی حوزویان بهعنوان یکی از عناصر اصلی تشکیلدهنده هویت یک روحانی و طلبه، همچنان در فردیات خلاصه شده است.
[1]. جریان نوصدرایی، جریانی است که پس از علامه طباطبایی و صورتبندی فلسفه صدرایی شکل گرفت و هماکنون در قم دارای نمایندگان متعددی است که مهمترین آنها آيات جوادی آملی و مصباح یزدی هستند و شاگردان متعددی که بیشتر آنها سوگیری همسو با ج.ا.ا دارند، در این جریان تربیت یافتهاند.
[2]. عناوین پایاننامهها، برگرفته از سایت معاونت آموزش مرکز مدیریت حوزه علمیه به آدرس www.howzeh-qom.ir است.
[3]. پیمایش فوق توسط مؤسسه آموزشی فقاهت در سال ۹۵ صورت گرفته است.
[4]. مطالب این بخش از سایت معاونت پژوهش حوزه گرفته شده که متولی برگزاری کتاب سال حوزه است.
[5]. مستندات گزارش فوق، همگی از اطلاعات آشکارِ سایتهای مربوط به بخشهای مختلف حوزه علميه قم به دست آمده است.
1 دیدگاه. ارسال دیدگاه جدید
واقعا عالی و بی نقص بود 👌