پیامدهای دیدار و گفتگوی نزدیک درباره اقتصاد اسلامی
بهبهانه گفتگوی علوی بروجردی و خسروپناه؛
حسن اجرایی
مقدمه
در مرور مهمترین وقایع مرتبط با حوزههای علمیه در سال ۱۳۹۹، اختلاف بر سر «اقتصاد اسلامی» را میتوان یکی از برجستهترین موارد خواند که از یک سو آیتالله سید محمدجواد علوی بروجردی در مصاحبهای با سایت اکوایران -که نسخه ویدئویی آن نیز در سایت مذکور انتشار یافت-، به نفی «اقتصاد اسلامی» پرداخت و از «اقتصاد عقلایی» سخن گفت. علوی بروجردی در ضمن سخنان خود، «اقتصاد اسلامی» را شوخی خواند و تصریح کرد که نباید با دنبال کردن چنین مباحثی خودمان را گول بزنیم (مصاحبه با آیت الله علوی بروجردی؛ اقتصاد اسلامی نداریم، ۱۳۹۹). از سوی دیگر، حجتالاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه، با فاصلهای اندک از انتشار سخنان آیتالله علوی بروجردی، در سخنانی که ۱۰ مهر ۱۳۹۹ در یازدهمین هماندیشی فقه حکومتی بیان شد، اظهارات وی را مبهم خواند و در عین حال ابراز امیدواری کرد که باب گفتگوی رسانهای مفصلتر فراهم شود. خسروپناه اتکای علوی بروجردی به «سیره عقلا» را غیردقیق خواند و این سؤال را مطرح کرد که از میان اقتصاد سوسیالیستی و اقتصاد کاپیتالیستی کدامیک تابع سیره عقلا است؟ وی سخنان آیتالله علوی بروجردی را منشأ ایجاد شبهاتی در ذهن بینندگان مصاحبه مذکور خواند (کلیپ واکنش خسروپناه به سخنان علوی بروجردی، ۱۳۹۹).
عبدالحسین خسروپناه پیش از آن نیز در تیر ۱۳۹۶، به سخنان علوی بروجردی درباره اقتصاد اسلامی واکنش نشان داده بود. آیتالله علوی بروجردی در دیدار مدیرعامل یکی از بانکها، ضمن تأکید بر اینکه بانکها را نباید عامل ربا خواند، اقتصاد را «فرمول و علم» دانست و از همین رو به مخالفت با «اقتصاد اسلامی» پرداخت. خسروپناه در پاسخ به این اظهارات، با تفکیک اقتصاد به دو ساحت حقوق اقتصادی و مکتب اقتصادی، فقه را نه ناظر به علم اقتصاد، بلکه ناظر به حقوق و مکتب اقتصادی دانست و تصریح کرد که نباید اقتصاد اسلامی را بهطور مطلق نفی کرد؛ چرا که به باور وی، همانطور که اقتصاد لیبرالیستی و سوسیالیستی داریم، اقتصاد اسلامی هم داریم (واکنش دکتر خسروپناه به سخنان اخیر آیت الله علوی بروجردی: اقتصاد اسلامی را نباید مطلقا نفی کرد، ۱۳۹۶).
در گفتگو درباره اقتصاد اسلامی چه گذشت؟
این اختلاف نظر دستمایه ای شد تا دو رسانه حوزوی مباحثات و خبرگزاری حوزه، پیشنهاد برگزاری گونه ای جدید از گفتگو بین دو شخصیت حوزوی را ایجاد کنند که گرچه در آن نظریات دو طرف مطرح گردید، اما مشابه سایر مناظرات نبوده و حتی عنوان آن نیز محاورات انتخاب شد که فضایی متفاوت از مناظرات مرسوم دارد و تاکید بر یک هویت یابی یک گعده حوزوی داشت که در سنت حوزویان امری معهود است.
گفتگوی نزدیک میان آیتالله علوی بروجردی و حجتالاسلام والمسلمین خسروپناه، برخلاف سخنانی که هر دو در مصاحبهها و برنامههای رسمی دیگر داشتند، بهجای آنکه مصروف بحث و دفاع از نظر نهایی هر کدام از دو طرف گفتگو شود، فرصتی برای پرداختن به مبانی و پیشفرضهای آنان فراهم ساخت. بر این اساس، بخش مهمی از گفتگو به موضوع «بنای عقلا» و «ارتکازات عقلایی» اختصاص یافت تا روشن شود هر کدام در این باره چه نظری دارند، و آیا اقتصاد اسلامی باید متکی به متون دینی باشد، یا از آبشخور بنای عقلا سرچشمه گیرد. علوی بروجردی با تفکیک روایات به تعلیمی و استفتائی، قسم اول را محدود تلقی کرد و بر این اساس، بیشتر روایات را استفتائی و ناظر به وضعیت خاص قلمداد کرد و بر این اساس، بر آن بود که نمیتوان همانند فقه، در اینجا اطلاق جاری کرد یا به عموم تمسک کرد و علم اقتصاد اسلامی را با تکیه بر روایات سامان داد. وی همچنین به تأثیرپذیری طرحکنندگان مفهوم اقتصاد اسلامی از گفتمان چپ و مارکسیستی نیز اشاره کرد و با ارجاع به خاطرات خود از دهه ۱۳۴۰ شمسی، از تمایل پیشین خود به مجزا ساختن اقتصاد اسلامی سخن گفت، اما با این حال افزود که روایاتی مانند «ما رأیت نعمة موفورة إلا و إلی جانبها حق مضیع» که به امام علی(ع) منسوب شده است، سند معتبر ندارد و نمیتوان بدان اتکا کرد.
در ادامه، خسروپناه، با اشاره به بنیانهای معرفتی علوم انسانی، یعنی اصالت انسان، اصالت عقل خودبنیاد، و اصالت دنیا، پذیرش نظام سرمایهداری بدون پذیرش بنیانهای معرفتی آن را ناممکن دانست. وی تأکید کرد که باید با بهرهگیری از مدلول مطابقی آیات و روایات، و با اتکا به اصول فقه مرسوم در حوزههای علمیه، قواعد مکتب اقتصاد اسلامی را تبیین کرد که این قواعد به باور وی نه با مکتب اقتصاد سرمایهداری مطابقت دارد و نه با مکتب اقتصاد سوسیالیستی، و نه هیچ ایدئولوژی دیگر. در حقیقت خسروپناه بر خلاف علوی بروجردی بر این باور بود که نمیتوان با اتکا به قواعدی مانند جواز مالکیت خصوصی در اقتصاد سرمایهداری و جواز مالکیت خصوصی در فقه اسلامی، به اقتصاد سرمایهداری ملتزم شد.
در بخش بعد، علوی بروجردی با تأکید دوباره بر بهرهگیری از دستاوردهای علم جدید، تأکید کرد که به جای اینکه بگوییم این مکتب خاص اقتصادی را در اسلام داریم، و این مکتب پشتوانه الهی و وحیانی دارد، باید در نظر داشته باشیم که اینگونه نیست که امام(ع) تمام موضوعات را به ما بگوید، بلکه فقیهان باید با بهرهگیری از قدرت پویای فقه، برای موضوعات جدید حکم بیابند و پاسخگو باشند. وی با این حال تأکید کرد که معتقد نیست همه آنچه در مکتب کاپیتالیسم یا سرمایهداری گفته میشود درست است، بلکه بر آن است که باید به حاصل تجربه انسانها توجه کرد و باید نگاهی جامع به علوم داشت.
خسروپناه در پاسخ تأکید کرد که داشتنِ مکتب اقتصاد اسلامی، بهمعنای عدم پذیرش عقل و عقلا و اتکای صرف بر نص نیست. وی با تفکیک سیره عقلا از ارتکازات عقلا، دومی را امری ذهنی دانست و اولی را مربوط به زمانی معرفی کرد که امر ذهنی تبدیل به عینیت خارجی و رفتاری شود. بر این اساس وی معتقد بود باید بین عقل، عقلا و عقلانیت تفاوت گذاشت؛ چرا که آنچه حجت باطنی است، عقل است، نه عقلانیت بهمعنای امروزی آن، و آنچه حجت است، بخشی از سیره عقلا است که منشأ آن عقل بما هو عقل باشد، نه عقلا بما هم عقلا؛ چرا که اگر منشأ سیره عقلا، عادت باشد، نیازمند تأیید شارع است.
در پایان گفتگو، خسروپناه، یکی از علل عقبماندگی ایران در اقتصاد را عدم توجه ویژگیهای خاص بومی در ایران و اتکا به مکاتب اقتصادی غیربومی خواند و در عین حال گفت که چنین نظری به معنای عدم استفاده از تجارب دیگران نیست. علوی بروجردی نیز با تأیید سخنان خسروپناه، تأکید کرد که ما باید با توجه به خصوصیات و نیازهای خودمان عمل کنیم. هر دو استاد دروس خارج حوزههای علمیه، سرانجام اظهار امیدواری کردند که این گفتگوها تداوم یابد (نگاه کنید به: گفتوگوی علمی پیرامون «اقتصاد اسلامی»/ با حضور آیتالله علوی بروجردی و استاد خسروپناه دزفولی، ۱۳۹۹).
حساسیتهای رسانهای؛ پیش از انتشار
گفتگوی آیتالله علوی بروجردی و حجتالاسلام والمسلمین خسروپناه، پیش و پس از انتشار در سایت مباحثات و رسانههای دیگر، حساسیتهایی برانگیخت که گاه از مرزهای رعایت اخلاق رسانهای فراتر رفت و گاه به تداوم نقد و گفتگوی سالم و عالمانه انجامید. در یکی از این موارد، یادداشتی بدون ذکر نام با عنوان «سودای مرجعیت به مدد رسانه و مناظره» در خبرگزاری رسا انتشار یافت و به برگزاری «مناظره پشت درهای بسته و بدون حضور رسانهها و افکار عمومی» اعتراض شد. یادداشت مذکور که پیش از انتشار در خبرگزاری رسا، در یکی از کانالها در نرمافزار ایتا انتشار یافته بود، علاوه بر این، حاوی اعتراض به محل برگزاری گفتگو بود که بیت آیتالله العظمی بروجردی انتخاب شده بود؛ چرا که لازمه اطلاق عنوان «مناظره» بر چنین نشستی را برگزاری مناظره در مکانی بیطرف و در حضور اصحاب رسانه و فضلای حوزه تلقی نمود. در سطور پایانی یادداشت موردنظر، بدون نام بردن از آیتالله علوی بروجردی، گفته شد: «اساتید انقلابی حوزه نیز بایستی با حساسیت بیشتری برای ورود به این عرصهها اقدام کنند تا آن دسته از افرادی که مقبولیت، وزانت و جایگاه علمی چندانی در حوزه ندارند، برای رسیدن به برخی مقاصد که به هیچ وجه صلاحیتش را ندارند، بیش از این وسوسه نشوند.» در حقیقت نویسنده یادداشت مذکور، برگزاری چنین نشستی را در راستای بهرهبرداری علوی بروجردی از امکان رسانهای مذکور برای دستیابی به مرجعیت تحلیل کرده بود (سودای مرجعیت به مدد رسانه و مناظره، ۱۳۹۹).
با این حال احمد نجمی، مدیرمسئول سایت مباحثات، بهعنوان برگزار کننده گفتگو میان دو چهره مذکور، اعلام کرد که مطالب پیشگفته قضاوتهای نادرست بوده است؛ چرا که به باور وی جلسه برگزار شده به سبک مناظرههای مرسوم نبوده و به شیوه گفتگوی علمی حوزوی و بر اساس سنت علمای سلف صورت گرفته و طرفین در فضایی سالم به بحث پرداختهاند (توضیحاتی درباره مناظره آقایان علوی بروجردی و خسروپناه، ۱۳۹۹).
گفتگوی مذکور علاوه بر موارد پیشگفته، واکنشهای دیگری نیز پیش از انتشار عمومی ویدئو و متن آن در پی داشت؛ از جمله آنکه کانال حجره در نرمافزار ایتا، با اشاره به مخالف آیتالله محمد یزدی با «ادعای مرجعیت علوی بروجردی»، اقدام وی را هشدار درباره خطر بزرگ مرجعسازی جریان سکولار در حوزه خوانده بود. همچنین در کانالی با عنوان «نجات تاریخ»، و در ذیل یادداشتی با عنوان «استبداد به سبک علوی بروجردی»، با ادبیاتی خارج از عرف آمده بود: «بر اساس اطلاع و اخبار واصله امشب در دفتر علوی کرجی (بروجردی) از سردمداران جریان ندا (نشست دورهای اساتید) معلوم الحال، طی برنامهای طراحیشده، مناظرهای بین وی و عبدالحسین خسروپناه از اساتید حوزه علمیه قم با موضوع اقتصاد اسلامی پشت درهای بسته و بدون حضور اهالی رسانه و افکار عمومی برگزار شده است» (مناظره پشت درهای بسته؛ واقعیت چیست؟، ۱۳۹۹).
با مروری بر نظرات منتشر شده طلاب و فضلای حوزههای علمیه در خبرگزاری حوزه و رسانههای دیگر، و نیز پیامهای ارسالی به دو طرف گفتگو و نیز مجری آن، میتوان دریافت که فضای عمومی حوزه استقبال مناسبی از برگزاری این برنامه داشته و انتظار تداوم آن را دارد، با این حال گروههایی به مخالفت با برگزاری چنین نشستهایی میپردازند و آن را در راستای تبلیغ مرجعیت آیتالله علوی بروجردی یا نفوذ و گسترش سکولاریسم در حوزههای علمیه قلمداد میکنند.
عبور از مناظره و بازسازیی الگوی جدید
مباحثه و گاه مجادله بر سر مفهوم اقتصاد اسلامی، البته محدود به ارائه نظرات آیتالله علوی بروجردی و حجتالاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه نماند و بسیاری از چهرههای حوزوی و غیرحوزوی در این میان به بیان نظرات خود پرداختند، اما آنچه این رویداد را دوباره به عناوین خبرهای مهم روز بازگرداند و سویهای بهکلی تازه و نو بدان بخشید، برگزاری گفتگوی حضوری میان آن دو بود.
با توجه به لحن تاحدودی تند بیشتر چهرههایی که در این میان به ارائه نظرات خود پرداختند، گمان میرفت ماجرای مذکور با برگزاری برنامهای از جنس مناظره تداوم خواهد یافت، اما طراحی و ایدهپردازی بر اساس سنتهای جاری و مألوف حوزههای علمیه و تولید برنامهای مبتنی بر دیدار حجتالاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه از بیت آیتاللهالعظمی بروجردی، وضعیت بهکلی متفاوتی را سامان داد که درگیری و رویارویی فکری و نظری را از سطح منازعه و مناظره، وارد ساحتی ساخت که تاکنون بهطور جدی در سپهر رسانهای دیده نشده بود.
متولیان برگزاری این جلسه با فراهمآوری امکان دیدار حضوری و سپس گفتگوی محترمانه و فارغ از پیروزی و شکست که امری مرسوم در مناظرههای علمی و فکری است، شرایطی را فراهم ساخت که دو طرف بتوانند ضمن آگاهی دقیق و بیواسطه از نظرات یکدیگر، در فضایی مبتنی بر همدلی، احترام متقابل و صمیمیت، نظرات متضاد خود را مطرح سازند. برخی از نتایج و پیامدهای عملی دیدار مذکور عبارتند از:
۱. بازسازی متناسب کرسیهای آزاداندیشی: برگزاری کرسیهای آزاداندیشی در حوزههای علمیه، گرچه در سطح طلاب، فضلا، پژوهشگران و اساتید، تا حدودی به توفیق انجامید و مراکزی از جمله مؤسسه فهیم و دیگر مراکز حوزوی بهتناسب رویکردها و اهداف خود به برگزاری چنین برنامههای میپرداختهاند، اما برنامهریزی و اجرای برنامه گفتگو میان علمای برجسته حوزه که یکی از آنان دستکم در مظان مرجعیت بوده ، تاکنون سابقه نداشته است. علاوه بر آنکه پوشش رسانهای و انتشار ویدئویی و متنی گفتگوی مذکور، به برساختن روش و رویکردی جدید در حوزههای علمیه در راستای کرسیهای آزاداندیشی انجامیده است که علاوه بر آسیبشناسی اجرای کرسیهای مذکور، چنانکه پیش از این نیز گفته شد، به ایدهپردازی، برنامهریزی و اجرای رویکردی جدید پرداخته و فضایی جدید را برای گفتگوهای صریح و در عین حال مبتنی بر احترام متقابل و پایبندی به رویهها و سنتهای مرسوم حوزوی باز کرده است.
۲. تغییر در فضای عمومی حوزههای علمیه: تولید و انتشار چنین برنامههایی گرچه در ابتدای راه خود است و تأثیرگذاری چنین حرکتهایی نیازمند تداوم و استمرار آن است، اما با تحلیل و بررسی واکنشهای طیفهای مختلف فکری حوزه، و نیز سطوح متنوع طلاب، فضلا، اساتید و بزرگان، دریافت که این رویکرد رسانهای جدید، همانگونه که چهرههای برتر حوزه را در کنار یکدیگر نشاند و آنان را وادار ساخت تا بر خلاف لحن پیشین، در موضعی همدلانه و صمیمانه به بیان نظرات خود بپردازند، بدنه حوزههای علمیه را نیز بهتدریج به سمتی سوق خواهد داد تا با اتکا به توان مفاهمه و گفتگوی سازنده، به تبیین منظر و آرای خود بپردازند و از فشارهای رسانهای و رفتارهای غیرمعرفتی بپرهیزند؛ رفتارهایی که در خلال انتشار گفتگوی اخیر نیز مواردی از آن دیده شد که گویا همچنان گروههایی بهدنبال ایجاد مانع در برابر چنین همنشینیها و همدلیهایی هستند، اما فارغ از هر جهتگیری فکری و معرفتی، واکنشهای مختلف به این رویداد رسانهای نشان میدهد که بدنه عمومی حوزههای علمیه، در موضع استقبال از چنین اقداماتی قرار دارد و تداوم آن میتواند به بارور شدن نهال گفتگو و مفاهمه یاری برساند.
۳. تغییر لحن در گفتگوی حضوری: مطالعه سخنان آیتالله علوی بروجردی و حجتالاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه در سالهای گذشته و آنچه در مهر ۱۳۹۹ روی داد، و نیز مقایسه آن با گفتگوی اخیر، بهروشنی نشان میدهد که الزامات گفتگوی حضوری، دو طرف گفتگو را وادار ساخته است با مدارا و قدرت مفاهمه بیشتری به استقبال سخن دیگری بروند و تا حد امکان از موضع تند بپرهیزند و تواضع علمی پیشه کنند و در نهایت به جای آنکه یکی به نفی اقتصاد اسلامی بپردازد و دیگری از وجود آن سخن بگوید، هر دو گرچه همچنان مواضع و اندیشهای بهتمامی متفاوت دارند، اما دستکم به این نقطه اشتراک و توافق برسند که «اقتصاد اسلامی» نه موضوعی ناممکن و نه موضوعی بهتمامی فراهمشده و آماده، بلکه همچنان امری ممکن است. وقوف به چنین پیامدی، مسئولیت رسانههای حوزوی را سنگینتر میسازد تا حداکثر تلاش خود را به کار بندند تا طیفهای مختلف حوزوی را به نشستن در کنار هم و سامان دادن مباحثهها و گفتگوهای همدلانه و صمیمانه دعوت کنند تا باب گفتگوی آرام و مداراجویانه باز شود و حوزههای علمیه تشیع از ثمرات آن برخوردار شود.
منابع
- «توضیحاتی درباره مناظره آقایان علوی بروجردی و خسروپناه». (۱۳۹۹، اسفند، ۷). بازیابیشده از خبرگزاری رسا: https://rasanews.ir/fa/news/675531/
- «سودای مرجعیت به مدد رسانه و مناظره». (۱۳۹۹، اسفند، ۸). بازیابیشده از خبرگزاری رسا: https://rasanews.ir/fa/news/675509/
- «کلیپ واکنش خسروپناه به سخنان علوی بروجردی». (۱۳۹۹، مهر، ۱۱). بازیابیشده از سایت اجتهاد: http://ijtihadnet.ir/کلیپ-واکنش-خسروپناه-به-سخنان-علوی-بروج/
- «گفتوگوی علمی پیرامون «اقتصاد اسلامی»/ با حضور آیتالله علوی بروجردی و استاد خسروپناه دزفولی». (۱۳۹۹، اسفند، ۱۲). بازیابیشده از سایت مباحثات: http://mobahesat.ir/23290
- «مصاحبه با آیتالله علوی بروجردی؛ اقتصاد اسلامی نداریم». (۱۳۹۹، مهر، ۵). بازیابیشده از سایت اکوایران: https://www.ecoiran.com/fa/tiny/news-2182
- «مناظره پشت درهای بسته؛ واقعیت چیست؟». (۱۳۹۹، اسفند، ۶). بازیابیشده از خبرگزاری رسا: https://rasanews.ir/fa/news/675483/
- «واکنش دکتر خسروپناه به سخنان اخیر آیت الله علوی بروجردی: اقتصاد اسلامی را نباید مطلقا نفی کرد». (۱۳۹۶، تیر، ۲۰). بازیابیشده از خبرگزاری شفقنا: https://fa.shafaqna.com/news/412997/