نگاهی به پروژه پانصد شخصیت مسلمان (سال 2019)
زینب بخشی زاده[1]
مقدمه
از سال 2009 تاکنون مرکز پژوهشهای اسلامی پادشاهی اردن و مرکز گفتمان اسلام و مسیحیت ولید بن طلال، وابسته به دانشگاه جرج تاون در آمریکا، کتابهایی را بهصورت سالانه در خصوص پانصد شخصیت برتر مسلمان به زبان انگلیسی منتشر میکند که مورد استقبال رسانهها و اندیشکدهها قرار گرفته است. در این کتاب، مهمترین شخصیتها به ترتیب اولویت و در انتها به برترین کتابها، رخدادها و… اشاره میشود. گردانندگان این نشریه گرچه در مقدمه آن تأکید بر بیطرفی و عدم دخالت مسائل سیاسی در تدوین آن دارند، اما بهوضوح در بخشهای مختلف پیشداوریهایی نمود دارد. نشریه با روشهای مختلف در خصوص نوع اثرگذاری مسلمانان بر جهان و تنوع نحوه زندگی مردم مسلمان جمعآوری اطلاعات کرده است. اهمیت رصد این نشریات را میتوان در بسامد آن در رسانههای جهانی و از سویی، نوعی محتواسازی و شخصیتسازی این پروژه در بلندمدت تلقی کرد. درواقع، این نشریه در حال ارائه نوعی تاریخنگاری و چهرهنگاری برای حال و آینده است. اقدامی که جای آن در بین مراکز داخلی و شیعی خالی است.
سردبیر این نشریه، عبدالله شلیفر[2] یک متخصص برجسته در خاورمیانه است. نکته شایان توجه در فهرست تهیهشده در سال 2019، در رتبه دوم قرار گرفتن مقام معظم رهبری و همچنین قرار گرفتن نام آیتالله سیستانی در لیست ده نفر اول است. در این یادداشت، بخشی از مقدمه و بخشهای مربوط به مقام معظم رهبری، آیتالله سیستانی، سید حسن نصرالله و سید حسین نصر ترجمه شده که در ادامه خواهد آمد. در بخش اسامی افرادِ افتخاری این نشریه نیز نام دو چهره برجسته حوزه علمیه قم و نجف به چشم میخورد، آیات عبدالله جوادی آملی و محمد اسحاق فیاض که در ادامه بدان خواهیم پرداخت:
مقدمه
امروزه تقریباً 1.93 میلیارد مسلمان در سرتاسر جهان زندگی میکنند که 25% جمعیت کره زمین را تشکیل میدهند. (تقریباً ¼ بشریت). مسلمانان عرق خاصی به امت (Ummah) در سراسر جهان اسلام دارند. این نشریه افرادی که در جهان اسلام مؤثر هستند را معرفی میکند. مراد از تأثیر و نفوذ در اینجا این است که: «هر شخصی که ازلحاظ فرهنگی، ایدئولوژیکی، اقتصادی، سیاسی و غیره قدرتمند باشد و تغییر چشمگیری در جهان اسلام به وجود آورد، شخص بانفوذ و تأثیرگذاری شناخته میشود.»
لازم به ذکر است که این تأثیرات بسته به دیدگاه این اشخاص میتواند جنبه مثبت یا منفی داشته باشد و هدف این مقاله تصدیق دیدگاه این اشخاص نیست، بلکه در حقیقت، تلاش ما میزان نفوذ و تأثیرات آنها بر جهان اسلام است. این تأثیرات میتواند در مسیر دینی، مستقیماً مسلمانان را مخاطب قرار دهد و بر اعتقادات، طرز فکر و رفتار آنها تأثیر بگذارد و یا میتواند حاکمی باشد که عوامل اقتصادی- اجتماعی که در زندگی مردم وجود دارد را شکل دهد؛ یا حتی هنرمندانی که فرهنگ عامه را تحت تأثیر قرار میدهند. دو مثال اول به این واقعیت اشاره دارد که در فهرستها بهخصوص 50 شخص برتر، عالمان دینی و سران کشورها هستند. تسلط و تأثیر ماندگار آنها انکارنشدنی است؛ بهخصوص حاکمانی که در بسیاری از موارد، عالمان دینی را برای مواضع مربوطه برمیگزینند. این مطلب اهمیت تأثیر عوامل دیگر جامعه را نمیکاهد؛ بلکه مقصود افراد مسلمانی است که تأثیرات آنها در 13 مقوله دستهبندی شده است:
- دانشمندان (عالمان دینی)
- سیاسی
- اداره امور مذهبی
- واعظان و راهنمایان دینی
- مسائل اجتماعی
- تجارت
- علوم و تکنولوژی
- فرهنگ و هنر
- قاریان قرآن
- رسانه
- ستارههای ورزشی و سلبریتیها
- افراطگرایان
چگونگی ترتیب و سنجش نفوذ این اشخاص یکی از چالشبرانگیزترین جنبههای این نشریه بوده که باعث ظهور اختلافاتی در چینش این لیست شده است. نفوذ این اشخاص گاهی میتواند بر مبنای کمّی سنجیده شود (تعداد پیروان، تعداد کتبی که نوشته شده و مقدار فروش آنها و…)؛ اما گاهی مبنای کمی اهمیت چندانی ندارد و کیفیت و اثر ماندگار آن نفوذ و تأثیرات است که مهم جلوه میکند.
آیتاللهالعظمی حاج سید علی خامنهای{جایگاه دوم}
آیتالله العظمی سید علی خامنهای، دومین رهبر جمهوری اسلامی ایران، در مشهد متولد شده و تحصیلات خود را در حوزه علمیه قم پیش از انقلاب گذرانده است. او یک مهره کلیدی در انقلاب سال 1979 (1357) بود و بین سالهای 1981 تا 1989 بهعنوان رئیسجمهور به کشور ایران خدمت میکرد. ایشان بهطور ویژهای از ناآرامیهای جهان عرب حمایت کرده و آنها را به انقلاب ایران تشبیه کرده است.
رهبر، ولایتفقیه
تأثیرات و نفوذ کنونی {آیتالله} خامنهای از موقعیت قدرتمند او بهعنوان یک رهبر مذهبی نشئت میگیرد که به او یک نقش بیهمتا در امور سیاسی داده است. سمت او ولایتفقیه است. به معنای واقعی سیستمی که عالمان فقه سخنان کنترلشده در امور سیاسی دولت دارند.
قانون فقه تدبیری بود که توسط آیتالله روحالله خمینی به وجود آمد. این قانون بر اساس ایدههایی است که در تاریخ سیاسی ایران در دوران شاه اسماعیل خلاصه میشود. (اولین فردی که اسلام شیعی را بهعنوان مذهب ملی در اواخر قرن 16 در ایران تصویب کرد.) این قانون بهعنوان راهی برای حفظ ملت ایران از حکومت استبدادی است و گروهی از عالمان دینی را در یک گروه متحد به اسم شورای نگهبان که توسط رهبر هدایت میشود، شکل داد.
رهبر انقلاب شیعی
{آیتالله} خامنهای عمده نفوذش را از نقش مهم خود در انقلاب اسلامی به دست آورد. جمهوری اسلامی ایران با انقلاب سال 1979 (1357) شکل گرفت. حکومت مستبدانه شاه باعث شد که آیتالله خمینی به روحانیون مبارز بپیوندد و علیه حکومت شاه به پا خیزد و اعتراضات، منجر به سرنگونی حکومت شاه شد. بعد از انقلاب سال 57، {آیتالله} خامنهای یکی از اعضای حزب جمهوری اسلامی و عضو مجلس خبرگان برای وضع قانونی اساسی شد.
مصالحه بین سنی و شیعه
در تاریخ دوم سپتامبر 2010، {آیتالله} خامنهای فتوایی در راستای ممنوعیت هرگونه توهین به مقدسات و اعتقادات مسلمانان اهل سنت را برای گرامی داشتن آنها داد که شامل صحابه و همسران پیامبر بود. شیخ احمد الطیب، رئیس دانشگاه الازهر، از رهبر ایران به خاطر این فتوا تشکر ویژهای کردند.
تحریمها علیه ایران
از سال 1979 ایالت متحده آمریکا از تحریم برای تأثیر بر سیاست ایران استفاده کرد. این تحریمها تأثیرات مخربی بر جنبههای مختلف زندگی مردم ایران گذاشت. در سال 2015 ایران و گروه 1+5 (ایالت متحده آمریکا، انگلستان؛ فرانسه، چین، روسیه و آلمان) با برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) موافقت کردند که سران بینالمللی در ازای برداشتن تحریمهای اقتصادی، فعالیتهای هستهای ایران را محدود کنند. این توافقنامه تنها 4 سال قبل از آنکه پرزیدنت ترامپ بهطور یکجانبه از آن خارج شود ادامه داشت. پس از آن، ترامپ تحریمهای سختتری علیه ایران و تحریمهای ثانویه برای کشورهایی که از ایران نفت میخریدند، اعمال کرد. با این تحریمها اقتصاد ایران ضربه مهلکی خورد و 60 درصد از ارزش اقتصادی خود را در برابر صندوق بینالمللی پول از دست داد.
مسائل فعلی ایران
تصمیم ایالاتمتحده برای خروج از برجام و تحریم مجدد، فشارهای زیادی را برای اقتصاد ایجاد کرده است. نقش ایران در جنگ سوریه و یمن و چگونگی حفظ روابط خود با جهان عرب موضوعات مهم دیگری است که به رهبری آیتالله خامنهای نیاز دارد.
آیتالله العظمی سید علی حسینی سیستانی{جایگاه هشتم}
آیتالله العظمی سید علی حسین سیستانی، مرجع بسیار مهم یا منبع معنوی شیعه دوازدهامامی است. او رییس حوزه علمیه نجف در عراق و یکی از مهمترین مراجع جهان اسلام است.
روحانی برجسته شیعیان و مرجع تقلید
نفوذ {آیتالله} سیستانی ریشه در اصل و نسب عالم او و تحصیلاتش دارد که باعث شد به مقام مرجع تقلید برسد. وی در یک خانواده عالم و مذهبی پرورش یافته و در مؤسسات مهم و برجسته ایران تحصیل کرده است. پس از آن به نجف بازگشت تا در کنار آیتالله العظمی ابوالقاسم خویی ادامه تحصیل دهد. با فوت آیتالله خویی، سیستانی جایگزین او و بهسرعت بهعنوان روحانی برجسته عراق شناخته شد. زمانی که عتبات مقدس عراق به روی مردم ایران باز شد، بسیاری از ایرانیان جذب آقای سیستانی شدند.
نفوذ و تأثیرات مالی
آیتالله سیستانی نفوذ مالی بسیار زیادی دارد. پیروان وی خمسهای خود را به ایشان میدهند. توزیع مجدد این خمسها برای منافع عمومی یک از نقشهای مهم مرجع است. بخش اعظم این پولها از طریق بنیاد آیتالله خویی توزیع میشود. (بنیاد آیتالله خویی یکی از بزرگترین سازمانهای دوازدهامامی شیعه در جهان که شبکهای از مؤسسات آموزشی و انسانی را برای مسلمانان شیعه و غیر شیعه برقرار میکند.)
تأثیر گوشهنشینی روحانیت
نکته شایان توجه اینکه آیتالله سیستانی با ایده و تفکر ولایتفقیه مخالف است و پیشنهاد میکند که روحانیون شیعه نباید خود را درگیر سیاست کنند.[3] این تفکر برای او نفوذ قدرتمندی بهعنوان رهبر مذهبی مخالف با سیاست به وجود آورده است. {آیتالله} علی سیستانی از قدرت گوشهنشینی در راستای اداره نفوذش بهعنوان شخص مصلح در آشفتگیها و تهاجمها به عراق استفاده کرده است. در زمانی که آیتالله سیستانی حمایت خود را از مقتدی صدر از دست میداد، وی با تنظیم توافقی پایدار بین صدر و نیروهای آمریکایی در حرم امام علی (ع) در سال 2005 نفوذ و قدرت خود را نشان داد. توافقی که حرم مطهر را امن نگه داشته و راهی برای عقبنشینی آمریکاییها بود.
در سال 2010 آیتالله سیستانی ملت عراق را به شرکت در انتخابات پارلمانی تشویق کرد. وی حمله به کلیسای بغداد در اکتبر 2010 را بهشدت محکوم کرد و همچنین به نیروهای امنیتی عراق گفت که نسبت به محافظت شهروندان مسیحی مسئولیت بیشتری نشان دهند. ایشان از بین بردن فساد سیاسی و بهبود خدمات عمومی را بهعنوان اصلیترین مسائل روز دنیا معرفی کرد. وی، همچنین بیانیه قدرتمندی علیه داعش اعلام و از ملت عراق خواست که متحد و متفق، در برابر ظلم و ستیزهگری بایستند. آیتالله سیستانی بهندرت با سیاسیون و صاحبمنصبان ملاقات میکند؛ اما در مارس 2019 رئیسجمهور ایران {آقای}روحانی و وزیر امور خارجه محمدجواد ظریف را ملاقات کرد.
سید حسن نصرالله (جایگاه بیست و یکم)
سید حسن نصرالله بهعنوان دبیر کل حزبالله فعالیت میکند. حزبالله یک حزب سیاسی شیعه دوازدهامامی است، یک سازمان اجتماعی و پارلمانی واقع در لبنان که هدفش عدالت اجتماعی بر پایه اصول اسلامی است.
قدرت نظامی سید حسن نصرالله
حزبالله یک نیروی امنیتی غیررسمی است، که در جنوب لبنان بوده و حضور نظامیانش در سراسر کشور {لبنان} محسوس است. موفقیتهای نظامی نصرالله در اواخر دهه نود بهعنوان عامل اصلی خروج اسرائیل در جنوب لبنان در 2000، و دفع نیروهای اسرائیلی در جولای 2006 باعث شد نصرالله حامیان زیادی را به دست آورد. جنگجویان {رزمندگان} حزبالله کلیدی برای تقویت رژیم سوریه در طول جنگ بودهاند و حضور آنها باعث خروج داعش از سوریه شده؛ اما واکنش اسرائیل را به دنبال داشته است. حزبالله همچنان به توسعه هوشمندانه تجهیزات نظامی خود ادامه میدهد و آخرین تخمینها شامل حداقل 100000 موشک و موشکهای دوربرد است.
خدمات اجتماعی
حزبالله یک حمایت عمومی مهم با استفاده از ترویج سیستم رفاه اجتماعی به دست آورده که شامل مدارس، درمانگاهها و خانههایی در قسمتهای اصلی شیعهنشین لبنان میشود. این فعالیتهای رفاهی با قابلیت، کارایی و رقابتی که توسط دولت انجام میشود، اداره میگردد و حتی به سازمان جذابیت بیشتری میبخشد.
محبوبیت سید حسن نصرالله
محبوبیت وی بعد از مبارزه با اسرائیل در سال 2006 به نقطه اوج خود رسید. زمانی که بسیاری از مسلمانان اهل سنت به او به چشم سمبل مقاومت در برابر اسرائیل نگاه میکردند. بااینحال از زمان کشمکشهای سوریه بسیاری از حامیان نصرالله، نه همه آنها، به دلیل حمایت سید حسن نصرالله از رژیم سوریه در برابر مردم سوریه که اکثرشان سنی بودند، او را ترک کردند. ادعای وی مبنی بر اینکه کشمکشهای سوریه، ذاتاً یک جنگ فرقهای نیست، مسئلهای است که بسیاری از مسلمانان اهل سنت با آن مخالف هستند. وی بهعنوان یکی از عاملان مهم پیروزی جنگ سوریه شناخته شده است. او بهتازگی پیروزی سوریه را اعلام کرده و اضافه کرد آنچه باقیمانده صرفاً جنگهای پراکنده است.
پروفسور سید حسین نصر
سید حسین نصر، استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه جرج واشنگتن امریکا است. از وی بهعنوان پرنفوذترین و تأثیرگذارترین دانشمند مسلمان به دلیل فعالیتش در حوزه فلسفه و سنت اسلامی در دنیا یاد میشود. او تنها مسلمانی است که نامش در مجموعه کتابهای کتابخانه فیلسوفان زنده[4] آورده شده؛ و تاکنون بیش از 50 کتاب و 500 مقاله نوشته است.
زندگینامه
[سید حسین] نصر در ایران به دنیا آمد و در خانوادهای عالم و فیزیکدان بزرگ شد. او در ایالت متحده آمریکا به مدرسه رفت و بورسیه MIT برای تحصیلات دانشگاهی در رشته فیزیک دریافت کرد. نصر همچنین دکتری خود را در رشته تاریخ علم و فلسفه، از دانشگاه هاروارد گرفت. او در سال 1958 (1337) به ایران بازگشت و بهسرعت در ردههای دانشگاهی پیشرفت کرد تا معاون رئیس دانشگاه تهران و رئیس دانشگاه صنعتی آریامهر (دانشگاه صنعتی شریف امروز) شد. وی پس از انقلاب ایرانیان در سال 57 مجبور به ترک ایران و در آمریکا مستقر شد.
احیای سنت
اندیشهها و اقدامات سید حسین نصر مهمترین زمینههای اندیشه مسلمانان معاصر از فلسفه کلاسیک اسلامی، علوم اسلامی، تصوف و نقد مدرنیته گرفته تا روابط بین ادیان، روابط بین اسلام-غرب و بحران محیطزیست در بر گرفته است. نصر اولین دانشمند مسلمانی است که در کنفرانس معتبر گیفورد دعوت شد که بعدها آن را به اسم کتاب معرفت و معنویت چاپ کرد. تلاش و عملکرد نصر در پیشبینی پیامدهای محیطزیست از زمان خود فراتر رفته است. او ظهور سکولاریسم، تصور مدرن از طبیعت بهعنوان مادۀ بیاثر برای دستیابی به تکنولوژی مدرن و تلاش برای احیای مفهوم دوم طبیعت را در کتابهایی مانند انسان و طبیعت (بحران معنوی انسان متجدد) نقد کرده است.
میراث نصر
دغدغه اصلی و تعیینکننده زندگی فکری نصر تلاش برای دانش، بهخصوص دانشی که او را «از محدودیتها و موانع دست و پاگیرموجود در زمین رهایی میبخشد»، بوده و همچنان هست.
آیتالله العظمی عبدالله جوادی آملی
آیتالله العظمی جوادی آملی (86 ساله) مفسر برجسته قرآن کریم و متخصص الهیات بوده و پژوهشگری فعال و پرکار که تاکنون بیش از 300 کتاب و مقاله از ایشان به چاپ رسیده است. عمده شهرت ایشان در تفسیر قرآن کریم (تسنیم) است که موردتمجید قرار گرفته است. {آیتالله} آملی در طول فعالیتهای خود به یک چهره ملی تبدلی شده است. وی یکی از اعضای اعزامی دیپلماتیک { امام خمینی ره} به جماهیر شوروی بود. {آیتالله} جوادی آملی همچنان در مورد امور جاری به سخنرانی در بین مردم میپردازد.
آیتالله العظمی محمد اسحاق فیاض
آیتالله العظمی فیاض (89 ساله) که اصالتاً اهل افغانستان است، یکی از چهار مرجع حوزه علمیه نجف و یکی از مهمترین علمای شیعه اثناعشری است. {آیتالله} فیاض به دلیل رویکرد آرام خود نسبت به سیاست شناخته شده و بهویژه در میان شیعیان جنوب آسیا مورداحترام است.
[1] . مترجم و کارشناسی زبان انگلیسی
[2]. شلیفر رئیس سابق دفتر NBC در قاهره (1974-1983) و همچنین رئیس دفتر العربیه نیوز در واشنگتن (2006-2007) بوده و هماکنون سردبیر اصلی این نشریه است. وی در خانوادهای یهودی سکولار در لانگ آیلند متولد شد و لیسانس خود را در رشته علوم سیاسی از دانشگاه پنسیلوانیا در سال 1956 دریافت کرد، جایی که درگیر جنبشهای مارکسیستی شد. بعدها شلیفر به اسلام با گرایش صوفیانه روی آورد.
[3]. این دیدگاه ناشی از تتبع ناقص و یا ناشی از سوگیریهای نویسندگان پروژه است؛ چراکه سیره عملی آیتالله در عراق و مبانی علمی ایشان با این مسئله در تضاد است. ایشان صراحتاً اشاره دارند که «ولایت در آنچه – بهاصطلاح فقها – امور حسبیه خوانده میشود برای هر فقیهی که جامع شرایط تقلید باشد ثابت است؛ و اما در امور عامه که نظم جامعه اسلامی بر آنها متوقف است هم در شخص فقیه و هم در شرایط به کار بستن ولایت امور دیگری معتبر است؛ ازجمله مقبول بودن نزد عامه مؤمنین.»
[4]. Library of Living Philosophers