مقدمه و مؤخره یک دیدار
سید یاسر تقوی[1]
مقدمه
دیدار سالانه طلاب با رهبر انقلاب همانند دیدارهای رمضانی دانشجویان با معظم له یکی از مطالبات دیرینه روحانیت انقلابی بوده است. پیش از این نیز در جریان دیدار طلاب حوزه علمیه تهران با رهبر انقلاب در سال 96، این مسئله که «چرا حوزه‌های علمیه همانند دانشگاه‌های کشور از هم‌نشینی سالانه با رهبر انقلاب بهره‌مند نیستند؟» در رسانه‌های غیررسمی مورد بحث و گفتگو قرار گرفته بود.
رخدادهای قبل و بعد از این دیدار، در فضای مجازی حوزه و روحانیت قابل تأمل و بررسی است. اساساً طی دو سال گذشته، کانال‌های حوزوی متعددی در پیام‌رسان تلگرام و ایتا از سوی طلاب و حوزویان ایجاد شده که منجر به کاهش نقش خبرگزاری‌های رسمی در هدایت نرم و درون‌سازمانی روحانیت شده است. روندی که در کلیت جامعه نیز شاهد آن هستیم که هر فرد را به یک تریبون و خبرگزاری تبدیل کرده است.
رصد تحولات اخیر و رشد کنش‌گران غیررسمی طی سال‌های گذشته توانسته است معادلات و رخدادهای متعددی را در بین طلاب و روحانیون رقم بزند. از فشارها برای لغو حضور آیت‌الله اعرافی در مؤسسه فهیم تا انتقادها به برخی از روحانیون سنتی و جریان‌های مختلف حوزوی به بهانه ترویج سکولاریسم را می‌توان از مهم‌ترین تلاش‌های این کنش‌گران نامید.
یکی دیگر از تأثیرگذاری‌های فضای مجازی و رسانه‌های غیررسمی بر مناسبات حوزوی، در دیدار طلاب حوزه علمیه تهران با رهبر انقلاب در سال 96، خود را نشان داده بود. ممانعت از سخنرانی یکی از طلاب در محضر رهبری به این بهانه که متن سخنرانی باید به‌گونه‌ای باشد که «آقا خوشش بیاید» منجر شد که طلبه موردنظر متن سخنان خود را در فضای مجازی منتشر و با هشتگ «#آقا_خوشش_بیاید» اصل دیدار را در فضای مجازی تحت‌الشعاع قرار داده و زمینه عملیات روانی علیه نظام را فراهم آورد.
بر این اساس، این فضای غیررسمی، ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های بالایی برای فرصت‌سازی و یا در نقطه مقابل آن، تبدیل فرصت‌ها به تهدیدها دارد. در آستانه دیدار با رهبر انقلاب نیز این کنش‌گران در غیاب فعالیت گسترده رسانه‌های رسمی فعال شدند. این نوشتار درصدد ارائه گزارشی از تکاپوها و کنش‌ها و واکنش‌ها در خصوص قبل و بعد این دیدار در فضای رسانه‌ای رسمی و غیررسمی حوزوی است که عمدتاً در بین تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان کمتر رصد شده است؛ ولی اثرگذاری غیرقابل‌کتمانی بر شکل‌گیری فکری و خط‌دهی به عموم طلاب دارد.
رخداد
12 اردیبهشت سال جاری در آستانه ماه مبارک رمضان کانال تلگرامی سایت مباحثات از دیدار قریب‌الوقوع طلاب حوزه علمیه با رهبر انقلاب خبر داد. خبری که پس از چند ساعت به نقل از مدیر حوزه علمیه خواهران و نیز سخنگوی حوزه، روی خروجی خبرگزاری حوزه و خبرگزاری رسا قرار گرفت. این خبر در حالی منتشر شد که هفته پیش از آن یکی از طلبه‌های حوزه علمیه همدان پس از بازگشت از محل تحصیل خود مورد سوءقصد واقع شد و به شهادت رسید. مراسم تشییع این طلبه شهید در همدان با حضور انبوهی از مردم برگزار شد. همین امر سبب شد موضوع «مقبولیت اجتماعی روحانیت» و نیز «ارتقا و یا تنزل دین‌داری در جامعه ایران» در صدر موضوعات داغ تحلیل‌گران اجتماعی و فعالان رسانه‌ای قرار گیرد. در این شرایط، یک‌روز پس از اعلام جزئیات دیدار طلاب با رهبر انقلاب که حاکی از محدودیت کمی و کیفی مدعوین بود، حمید رسایی، نماینده سابق مجلس شورای اسلامی، طی نامه‌ای خطاب به آیت‌الله اعرافی از کانالیزه‌شدن سخنرانان جلسه اظهار نگرانی کرد. او در این نامه که هر بند آن را با هشتگ «#خوشش_نمی‌آید» به پایان رسانده بود، آورد:
شنیده شده تیم پنج نفره‌ای از مدیریت حوزه علمیه قم در حال تعیین سیاست‌های حاکم بر این دیدار و انتخاب افرادی است که چهارشنبه پشت تریبون قرار می‌گیرند. حتی این تیم، قرار است متن‌ها را قبل از قرائت چک کنند! مشی و مرام امام خامنه‌ای نشان داده که از این رفتارها #خوشش_نمی‌آید.
او همچنین از بی‌اطلاعی مجمع نمایندگان طلاب از اصل دیدار و نحوه چینش سخنرانان انتقاد کرده و در فقرات پایانی نامه خود از ضرورت خودانتقادی روحانیت گفته و با اشاره به عملکرد دادگاه ویژه در برخورد با طلاب انقلابی آورده است:
علی‌رغم تغییر رویکردی که با ریاست آقای رئیسی بر این دادگاه از چندسال قبل رقم خورد؛ اما همچنان برخی از دادستان‌ها و مسئولان این دادگاه، خود از عوامل انقلاب‌زدایی و ایجاد رخوت و سستی در بین بدنه انقلابی و فعال شده‌اند.
نامه حمید رسایی شروعی بر یک موج رسانه‌ای بود و در برخی کانال‌های مدعی عدالت‌خواهی نیز بازتاب داشت. کانال مکتوبات به نشانی @maktubat با بازنشر بخشی از نامه رسایی نوشت:
کاش کسی این رفتارهای حذفی مدیران در حذف سخنرانان منتقد را مستقیم به گوش رهبر انقلاب برساند.
برخی کانال‌های حوزوی با بازنشر متن کامل این نامه، خط انتقاد از مدیریت حاکم بر دیدار طلاب را ادامه دادند و از مرکز امور صیانتی حوزه‌های علمیه به‌عنوان «ابزاری علیه خط انقلاب» که در حال کانالیزه کردن افراد و محتوای دیدار رمضانی طلاب با رهبری است، به‌شدت انتقاد کردند. کانال «حوزه انقلابی» متعلق به «روح‌الله دشتی، معاون سیاسی بسیج فیضیه» @howzehenghelabi و نیز کانال «فقاهت» وابسته به «محمدتقی اکبرنژاد، مدیر موسسه فقاهت و تمدن سازی» @Feghahat ازجمله این رسانه‌های منتقد بودند.
البته در کنار این خط انتقادی، سایت مباحثات و برخی کانال‌های حوزوی ازجمله کانال روزنه @rozaneebefarda به سرفصل مسائل حوزه و روحانیت به‌عنوان پیش‌درآمدی بر این دیدار و نیز اهمیت بیانات رهبری در این برهه حساس پرداختند؛ اما رسانه رسمی حوزه (خبرگزاری حوزه) و نیز خبرگزاری رسا در جهت‌دهی به نزاع‌های شکل‌گرفته و فضاسازی جهت مشارکت بیش‌ازپیش جریان‌های حوزوی حضور فعالی از خود به نمایش نگذاشتند.
بازخورد رخداد
علاوه بر نحوه استقبال کانال‌های حوزوی از دیدار طلاب با رهبر انقلاب، نحوه انعکاس بیانات معظم له در این رسانه‌ها نیز جالب‌توجه بود. علاوه بر انعکاس برش‌هایی از بیانات رهبری که توسط سایت khamenei.ir در ساعات اولیه منتشر شد، یکی از جملات معظم له که فرمودند «طلبه آن روز، هم می‌رفت مردم را هوشیار می‌کرد و بیدار می‌کرد و هم نیش خود را به آن‌کسی که باید بزند می‌زد.» مورد استقبال ویژه برخی کانال‌های حوزوی قرار گرفت.
کانال سرائر @saraeer بخشی از بیانات رهبری که فرمودند: «اختلافات را باید مدیریت کرد. مواظب باشید اختلاف‌نظرها به درگیری و تشنّج و ناخن زدن به چهره یکدیگر نیانجامد.» را منتشر کرد. کانال روزنه با مدیریت سهراب شهیدانی، انعکاس این فراز و برای آنچه خود «جلوگیری از آدرس غلط سکولارهای حوزوی» نامیده بود، کلام رهبری را با ذکر مصادیقی همچون «هتاکی فرزند سید صادق شیرازی علیه ولایت‌فقیه، هجمه برخی جریان‌ها به آیت‌الله یزدی، تخریب مستمر آیت‌الله مصباح، اتهامات بیت آیت‌الله منتظری علیه امام راحل (ره) و…» تفسیر کرد و البته در پایان آورد:
مرور نمونه‌های فوق به‌معنای عصمت جریان انقلابی در موضوع توصیه مهم مقام معظم رهبری نبوده و نیست و ناگفته پیداست که انقلابی‌ها علی‌رغم مراعات اصل مورد توصیه، همچنان و همیشه باید خود را نخستین مخاطب این قبیل فرمایشات بدانند.
همچنین علاوه بر نحوه انعکاس بیانات رهبری و واکنش‌های پیرامون آن، جریانی که خط انتقادی علیه مدیریت جلسه و نحوه گزینش سخنرانان را دنبال می‌کرد، با بیان اینکه محتوای جلسه «صدای حوزه نبود» مطالب ارائه‌شده توسط نماینده طلاب را نقد کردند. روح‌الله دشتی در کانال خود (حوزه انقلابی) با اشاره به مطالب طرح‌شده، آنها را «دکلمه‌خوانی» توصیف کرد و نوشت:
چرا آقا مانند دیدارهای دانشجویی نفرمودند که این مطالبات شما همان چیزهایی است که ما مطالبه داریم و خوشنودیم که این سخنان را از زبان شما می‌شنویم؟ چرا از نشاط و شعف جلسه و پراستفاده بودن آن سخنی به میان نیاوردند؟ و این یعنی افق فکری طلاب فیلترشده‌ای که برای سخنرانی انتخاب شدند همانند دانشجویان به امام المسلمین نزدیک نشده است، بلکه فرسنگ‌ها فاصله دارد.
این در حالی بود که رهبر انقلاب در ابتدای جلسه با طلاب فرمودند:
این جلسه برای من جلسه بسیار لذت‌بخش و شیرینی است؛ هم دیدار شماها، هم این مطالبی که دوستان، اینجا بیان کردند. بسیاری از این فرمایشاتِ آقایان، حرف‌های دل ماست و می‌بینم که با تعبیرات خوب، جمله‌بندی‌های خوب، تعبیرات پخته و حاکی از عمق فکری، از زبان جوانان حوزه‌ها، بیرون می‌آید؛ واقعاً انسان لذّت می‌برد و من خدا را شکر می‌کنم.[2]
کانال فقاهت، متعلق به محمدتقی اکبرنژاد نیز در نقد مطالب ارائه‌شده نوشت:
طلاب به‌جای آنکه به مسائل اولویت‌دار در حوزه‌های علمیه بپردازند مسائل درجه دو و سه را مطرح نمودند و در برآیند نهایی، دغدغه‌ها و مطالب مطرح‌شده، کلی، سطحی و ضعیف بود. در سال گذشته اتفاقات مهمی برای حوزه علمیه رخ داد و طلاب می‌توانستند از این سوژه‌ها خوب استفاده کنند، قتل چند نفر از طلاب، حوادث اصفهان، تجمع فیضیه، دیدار برخی از بزرگان حوزه با سران فتنه، حوزه سکولار، افت علمی حوزه‌های علمیه و… اما هیچ‌کدام از این وقایع به‌درستی موردبررسی قرار نگرفت.
تحلیل
درمجموع، بررسی عملکرد رسانه‌ها نشان می‌دهد که مدیریت رسانه‌ای دیدار طلاب با رهبر انقلاب در اختیار تعداد محدودی از کانال‌های حوزوی با گرایش‌های خاص بوده و خبرگزاری رسمی حوزه و نیز خبرگزاری رسا به‌عنوان دو خبرگزاری حوزوی نتوانسته‌اند نقشی در مدیریت فضاسازی‌های موجود ایفا کنند. خبرگزاری حوزه قریب به 33 محتوای رسانه‌ای مرتبط با این دیدار منتشر کرده است که علی‌رغم انعکاس مناسب تمامی سخنرانی‌های ایرادشده، صرفاً یک مصاحبه تبیینی در میان آن به‌چشم می‌خورد. البته خبرگزاری رسا با انتشار قریب به 30 مصاحبه تبیینی در بین 52 محتوای رسانه‌ای مرتبط، عملکرد بهتری نسبت به خبرگزاری حوزه در این خصوص داشته است؛ اما درمجموع گویا فربگی و ملاحظات سازمانی، اجازه تأثیرگذاری میدانی بیشتر را به این دو واحد خبری معتبر نداده است.
نکته دیگر در تحلیل عملکرد رسانه‌های حوزوی، استقبال برخی کانال‌های حوزوی مدعی جریان انقلاب از تنش‌های سیاسی در بستر رسانه است. قرائت‌های واگرایانه از بیانات رهبری و اصرار به رادیکالیزه کردن فضای رسانه‌ای حوزه، فرصت گفتگو و تعامل میان جریان‌های متکثر و متنوع فکری حوزه را می‌گیرد. در این دیدار نیز به نظر می‌رسد ادبیات رسانه‌ایِ برخی جریان‌ها موجب کناره‌گیری سایر جریان‌های حوزوی شده است. به‌طوری‌که در غیاب رسانه‌های رسمی حوزه و عدم فضاسازی مناسب جهت مشارکت گسترده سایر جریان‌ها، مسئله «دیدار با رهبری» نتوانست آن‌طور که شایسته بود به مسئله فراگیر حوزه تبدیل شود.
پیشنهادها
- بدون شک سیاست‌ها و برنامه اجرایی حوزه نیازمند حمایت‌های رسانه‌ای است. برنامه مهمی همچون دیدار طلاب حوزه علمیه با رهبر انقلاب در فقدان نقشه رسانه‌ای، دستاورد فراگیر چندانی به همراه نداشت. تنش‌های کاذب سیاسی، سطحی‌نگری و ساختارستیزی‌های مدعیان تحول‌خواهی در فضای مجازی همچنان ادامه دارد و پیگیری مطالبات رهبری کما فی السابق به گفتگوهای کلیشه‌ای مرسوم مسئولان و بایگانی اندیشکده‌ها ختم می‌شود. لذا ضرورتی است به پیوست سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی، سیاست‌های رسانه‌ای آن نیز تدوین و اجرا شود.
- حوزه علمیه نیازمند سیاست‌های رسانه‌ای چابک‌تر در حوزه‌های اجتماعی و درون‌صنفی است. اگر ملاحظات سازمانی، اجازه کنش‌گری حداکثری، هوشمندانه و چابک را به خبرگزاری حوزه نمی‌دهد، پیشنهاد می‌شود با سرمایه‌گذاری معنوی بر فعالان رسانه‌ای همسو و تعامل با آنها، زمینه تعدیل محیط روانی حوزه و نیز حمایت رسانه‌ای از سیاست‌ها و برنامه‌ها را فراهم آورد.
- به رسمیت شناختن فضای مجازی و فعالان رسانه‌ای و منتقدان حوزوی و بسترسازی جهت تعامل و ارتباط با آنان می‌تواند از ظهور و بروز افراط‌ها و تفریط‌ها جلوگیری کند. شایسته است مدیریت حوزه زمینه ارتباط فعالان رسانه‌ای با بزرگان و اساتید حوزه را تسهیل کند تا نسل جوان و صاحبان رسانه بتوانند مطالبات خود را در ضمن رعایت آداب طلبگی مطرح کرده و پاسخ بگیرند و درنهایت، در قبال تحرک‌های افراطی برخی جریان‌های مدعی «حوزه انقلابی» که منجر به طرد و بی‌میلی طیف‌های مختلف فکری حوزه نسبت به نظام و انقلاب می‌شود، مدیریت محترم حوزه‌های علمیه دیپلماسی خود را جهت تلطیف روابط حوزه و حاکمیت بیش‌ازپیش فعال کند و از رسانه‌های حوزوی در این مهم بهره بگیرد.
[1]. دانش‌آموخته حوزه علمیه قم و مدیر کانال سرائر.
[2]. وب سایت رسمی دفتر مقام معظم رهبری http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=42475
