حوزه علمیه و حضور زنان در ورزشگاه[1]
دکتر علی اکبر عبدالاحدی مقدم
مقدمه
بحث حضور در ورزشگاهها و مسابقات ورزشی از مباحثی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در مقاطع زمانی مختلف به‌صورت‌های متفاوتی مطرح شده است. در حال حاضر با توجه به روند رو به افزایش فشارهای داخلی و خارجی و تحمیل هزینه‌های سنگین حیثیتی به نظام در عرصه داخلی و خارجی موقعیتی پدید آمده که جهت برون‌رفت از آن باید مدیریت صحیح و حساب شده‌ای اعمال گردد که جنبه‌های مختلف فقهی، حقوقی، فرهنگی و اجتماعی و سیاسی این مسئله را پوشش دهد.
تاکنون تنها دو پژوهش به‌صورت علمی به این موضوع پرداخته‌اند. اولین مورد ویژه‌نامه افق مکث با عنوان «بررسی فقهی-فرهنگی حضور زنان در ورزشگاهها؛ راهبردها و راهکارها» است که در سال ۱۳۹۵ نگاشته شده و دیگری پژوهشی با عنوان «حضور زنان در ورزشگاه: پژوهشی فقهی» است که توسط جناب آقای محمدجواد فخار طوسی و به‌سفارش مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری در سال ۱۳۹۷ نگاشته شده است.[2] در این یادداشت به بررسی موضع‌گیری‌های برخی نهادهای حوزوی و روحانیان در این زمینه پرداخته شده و نگاهی نیز به دلایل موافقان و مخالفان حضور زنان در ورزشگاهها شده و در نهایت راهکارهایی برای برون‌رفت از مسئله ارائه شده است.
موضع‌گیری حوزه و حوزویان
بعد از سالها کشمکش بالاخره زنان روز ۷ بهمن سال ۱۴۰۰ در ورزشگاه آزادی حاضر شدند. این در حالی بود که در آستانه برگزاری این مسابقه، برخی از علما مخالفت خود را با چنین تصمیمی‌اعلام کردند. اولین واکنش، نامه حجت‌الاسلام والمسلمین ولی‌الله لونی رئیس مجمع عمومی‌جامعه مدرسین به رئیس‌جمهور در مخالفت با ورود زنان به ورزشگاهها بود که مدعی شده بود این مسئله مورد مخالفت صریح رهبر معظم انقلاب، مراجع عظام تقلید و بزرگان حوزه قرار گرفته و نه‌تنها در ردیف مشکلات و مسائل دارای اولویت بانوان جامعه نیست، بلکه اساساً بر خلاف ارزش‌های اسلامی-ایرانی بوده و در راستای نگاه ابزارمحور غرب به زن است. در ادامه این اقدام دولت حجت‌الاسلام رییسی را موجب سرخوردگی بدنه انقلابی و متدین جامعه که حامی ایشان هستند معرفی کرد.
همزمان آیت‌الله شبزندهدار روز شنبه ۲ بهمن ۱۴۰۰خطاب به رئیس جمهور گفتند: «حوزه علمیه و فقها این امر را برنمی‌تابند و اگر این امر (ورود زنان به ورزشگاهها) اجازه داده شود، بدانند مراجع بزرگوار و بسیاری از متدینین و حوزویان گلایه‌مند خواهند شد.» ایشان نیز در سخنان خود تصریح کردند که در جلساتی که در خدمت رهبر معظم انقلاب(دام‌ظله) بوده‌اند، ایشان فرموده‌اند: «پوششی که مردان در ورزش‌های مختلف مانند فوتبال و والیبال و… دارند، نظر بانوان به این موارد جایز نیست.» در ادامه آیت‌الله شبزندهدار از رییس‌جمهوری و خانم خزعلی خواستند تا در این موضوع امعان نظر بیشتری کنند، و تأکید کردند این امور باعث می‌شود خدای ناکرده امید متدینان که پای کار هستند به ناامیدی تبدیل شود.
از سوی دیگر، حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی در سال ۱۳۹۸ در پاسخ به سؤالی در زمینه حضور زنان در ورزشگاهها چنین ابراز داشته بودند: «جوّ حاکم در ورزشگاهها برای حضور زنان مناسب نیست و شکی نیست که اختلاط جوانان سرچشمه مشکلات زیادی از نظر اخلاقی و اجتماعی می‌شود. اضافه بر این در بعضی انواع ورزش، مردان پوشش مناسبی در برابر زنان ندارند. بنابراین لازم است از حضور در این برنامه‌ها خودداری کنند؛ به‌خصوص اینکه این برنامه‌ها را از رسانه‌ها می‌توانند ببینند و حضور آنها ضرورتی ندارد.»
از سوی دیگر، امام‌جمعه محترم مشهد در خطبه‌های نمازجمعه گفتند: «مسئولان زمینه حضور زنان در ورزشگاه فوتبال را فراهم کنند. و زنان نباید از تماشای فوتبال محروم شوند.» ایشان در ادامه تأکید کردند که متولی توسعه ورزش در کشور موظف به فراهم‌سازی زمینه حضور زنان برای تماشای فوتبال با حفظ صیانت از آنان است. وی با بیان اینکه زنان نباید از تماشای فوتبال محروم و صرفاً محدود به تماشای آن از تلویزیون شوند، ادامه داد: «مسئولان ورزش در نظام اسلامی موظف هستند در زمین‌های چمن مکان‌هایی را طراحی و آماده‌سازی کنند که ضمن صیانت از زنان، موجب شود با حضور زنان، مردان نتوانند از هیجان زنان سوءاستفاده کنند و زنان هم با حفظ مصونیت بتوانند بازی فوتبال را در محل تماشا کنند.»
امام‌جمعه مشهد با بیان اینکه در نظام اسلامی هیچ فردی نگفته که زنان محروم از تماشای فوتبال شوند، گفت: «دستگاه متولی و مسئول توسعه ورزش در کشور، مسئول ایجاد فضا برای صیانت زنان در تماشای بازی فوتبال است.» ایشان افزودند: «فراهم کردن فضا برای صیانت از زنان در عین ورزش و تفریح آنان باید به‌وسیله عناصر متدین این دولت و مجلس شورای اسلامی برنامه‌ریزی شود و خواهران و دختران ما باید بتوانند با کمال صیانت از هر نوع ورزش و تفریحی لذت ببرند.»
این در حالی است که چرخش مشهودی در سخنان حضرت آیت‌الله علم‌الهدی در زمینه ورود زنان به ورزشگاهها دیده می‌شود. ایشان در شرایطی از ورود زنان به ورزشگاه حمایت کرده‌اند که تیرماه ۱۳۹۵ در خطبه‌های نماز عید سعید فطر با بیانات تندی از ورود زنان به ورزشگاه برای تماشای والیبال انتقاد کرده و گفتند: «اینکه عده‌ای دختر و پسر جمع بشوند، عده‌ای دختر و زن هیجان پیدا کنند، کف بزنند، سوت بکشند و به هوا بپرند،این می‌شود ابتذال، و ابتذال مظهر گناه است. متأسفانه در این مملکت در شب‌های مبارک رمضان، چنین ابتذالی را به پا کردند. این مسئولین که دست به این کارها می‌زنند باید بدانند جهنم تنها جای گناهکار نیست، جای آن منحرفینی است که مسیر اسلام را منحرف کرده‌اند.»
فیفا و حضور تماشاگران زن در مسابقات باشگاهی و ملی
در تمام این سالها فدراسیون جهانی فوتبال فیفا به فدراسیون فوتبال ایران هشدار داده تا زمینه ورود زنان به ورزشگاهها و تماشای مسابقات داخلی و بین‌المللی را فراهم کند که تا سالها فدراسیون به‌انحای مختلف از این قضیه شانه خالی می‌کرد، تا اینکه در سال ۱۳۹۸ هیئتی از فیفا به ایران آمد تا درباره یافتن راهی برای باز شدن درِ ورزشگاهها برای زنان در ایران، بحث و تبادل‌نظر کند. در آن جلسه، این تعهد از سوی معاون وزیر ورزش و جوانان و رئیس فدراسیون فوتبال ایران مورد پذیرش قرار گرفت که زنان در کنار بازی‌های ملی، همچنین اجازه خواهند یافت تا در همه مسابقات آتی لیگ قهرمانان آسیا که در ایران برگزار می‌شود و نیز در همه بازی‌های لیگ خلیج فارس حضور یابند. البته این موضوع نیز به‌دلیل شیوع ویروس کرونا و انجام بازی‌ها بدون تماشاگر تا این اواخر به تعویق افتاد، اما بعد از انجام واکسیناسیون و برگزاری مسابقات فوتبال با حضور تماشاگران، این مسئله دوباره مطرح شد. نکته قابل‌توجه این است که عدم اجرای این تعهدات از سوی مقامات جمهوری اسلامی گریبانگیر فوتبال ایران شده و فیفا به این خاطر در حال بررسی تعیین فهرست اعمال مجازات برای فوتبال ایران است، و همان بلایی که سر تیم‌های استقلال و پرسپولیس آمد، بر سر فوتبال ملی ایران خواهد آمد که مطمئناً اثرات منفی اجتماعی عمیقی در جامعه، خصوصاً در بین نوجوانان و جوانان خواهد گذاشت.
دلایل مخالفان حضور زنان در ورزشگاه
دلایل زیادی برای مخالفت با ورود زنان به ورزشگاهها ارائه شده است که جهت رعایت اختصار به صورت تیتروار به آنها اشاره می‌شود:
۱. مخالفت با حکم اولی؛ زیرا پوشش مردان ورزشکار مناسب نیست و نگاه کردن زنان به بدن مردان در این وضعیت حرام است.
۲. در مواردی، پوشش ورزشکاران خلاف حکم اولی نیست، اما مخالف عرف متشرعه است.
۳. امکان اختلاط بین مردان و زنان در ورزشگاه وجود دارد که مفسده‌انگیز است.
۴. کمبود امکانات ورزشگاهها: فقدان داشتن جایگاه اختصاصی و سرویس بهداشتی اختصاصی و مسیرهای رفت‌وآمد و متناسب با شأن بانوان.
دلایل موافقان حضور زنان در ورزشگاه
موافقان حضور زنان در ورزشگاهها نیز دلایلی ارائه کرده‌اند که از این قرار است:
۱. در دین مبین اسلام تمامی حقوق انسانی، اجتماعی و رفاه اجتماعی زن با مرد مشترک است و هر آنچه مردان در این عرصه برخوردارند، زنان نیز باید برخوردار باشند.
۲. پوشش مردان ورزشکار در بسیاری از موارد خلاف عرف متشرعه و عفت عمومی نیست، مانند تکواندو و شمشیربازی و فوتبال.
۳. امکان اختلاط زنان و مردان در بازار و مکان‌های دیگر نیز وجود دارد، بنابراین باید حضور زنان در همه اماکن عمومی حرام باشد.
۴. الزام مقلدان سایر مراجع به تبعیت از فتوای مراجع دیگر جای تردید دارد.
این گروه علاوه بر استدلال بر حکم اولی مباح بودن حضور زنان در ورزشگاهها، حکم ثانوی را نیز مطرح می‌کنند و چنین استدلال می‌کنند که حتی اگر بر فرض حکم اولی حضور زنان برای تماشای مسابقات حرمت باشد، اما در حال حاضر بر اساس حکم ثانوی که تحت عناوینی چون اهمیت ورزش، مطالبه عمومی و الزامات بین‌المللی، نظام را به سمت ضرورت، اضطرار و… سوق می‌دهند، باید حکم بر جواز حضور زنان در ورزشگاهها داد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
بر اساس آنچه گفته شد، در خصوص حکم به حرمت حضور زنان در ورزشگاهها برای تماشای مسابقات رشته‌های مختلف ورزشی تردیدهایی وجود دارد. افزون بر این، همانگونه که در بالا اشاره شد، ممنوعیت حضور بانوان سبب شده تا هزینه‌های سنگین فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بر کشور تحمیل شود و عدم پاسخگویی در این زمینه، حضور بانوان در ورزشگاهها را به معضل تبدیل کرده است. از سوی دیگر با برداشته شدن محدودیت حضور زنان در ورزشگاه توسط عربستان در سال ۲۰۱۸ سبب خروج عربستان از دایره انتقادات شده و تخریب ایران در سطح بین‌المللی تشدید شده است. با توجه به الزام فدراسیون فوتبال کشور بر تبعیت از قوانین فدراسیون جهانی فوتبال، عدم پذیرش این موضوعْ فوتبال کشور را با تبعات بسیاری مواجه خواهد کرد.
طبق نتایج نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان‌ایران (ایسپا) که در تاریخ ۲۱ شهریور سال ۱۳۹۶ در گستره ملی انجام گردید، ۶۱.۱ درصد مردم ایران موافق حضور زنان در ورزشگاهها هستند. مركز افكارسنجی دانشجويان ايران، ٢١ شهريور ۱۳۹۶، نظرسنجی‌ای ملی انجام داده است. مطابق نظرسنجی اخير ايسپا، ۶۱.۱ درصد مردم ايران موافق حضور زنان در ورزشگاهها هستند. در اين پژوهش که با حجم نمونه ۱۰۳۱ نفر انجام گرفته، ۵۱.۶ درصد پاسخگويان مرد و ۴۸.۴ درصد زن بوده‌اند. همچنين ۳۷.۹ درصد پاسخگويان دارای تحصيلات دانشگاهی و ۶۲.۱ درصد دارای تحصيلات غيردانشگاهی بوده‌اند. این نظرسنجی نشانه‌های تغيير نگاه جامعه درباره حق حضور زنان در وزشگاه‌ها برای تماشای مسابقات ورزشی خصوصاً فوتبال است.[3]
باید به این نکته نیز توجه کرد که بر اساس نظرسنجی‌های انجام شده، ۶۱ درصد مردم موافق ورود بانوان به ورزشگاهها هستند و عدم پاسخگویی به این مطالبه مردم، سرمایه اجتماعی نظام را در معرض تهدید قرار داده است. بنابراین باید چاره‌ای اندیشه شود که هم مصالح نظام جمهوری اسلامی رعایت شود و هم جلوی بروز فساد در کشور گرفته شود. در این چارچوب بر اساس جلسات برگزار شده و راهبردهای نگاشته در منابعی که در این تحقیق به آنها اشاره شد، راهکارهایی جهت مدیریت این مسئله به شرح زیر ارائه می‌شود:
اولین گام، توجیه علما و مراجع درباره این مسئله است که باید مراحل ذیل در نظر گرفته شود:
۱. ادله لزوم حضور زنان در ورزشگاهها بر اساس ضرورتی که برای نظام جمهوری اسلامی به وجود آمده است تدوین شده و به سمع و نظر آقایان مراجع و علما برسد.
۲. این ادله توسط افراد موجهی که از نظر علمی و اجتماعی در مرتبه قابل قبولی قرار دارند، به مراجع انتقال داده شود تا همراهی آنها را جلب کنند.
۳. اطلاعات صحیح از تدابیر اتخاذ شده، جداسازی بانوان و وضعیت موجود بانوان در ورزشگاهها توسط وزارت ورزش و افراد معتمد به مراجع انتقال داده شود تا اطلاعات نادرست با سوگیری‌های مغرضانه از کانال‌های دیگر به ایشان منتقل نشود.
برای کاستن از حساسیت موضوع و همراه کردن مراجع راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:
۱. اجازه رسمی، کنترل شده و تدریجی برای حضور زنان در ورزش‌های کم‌بازتاب و چه‌بسا در شهرهای کوچک داده شود و به‌تدریج به عرصه ورزش‌های پرطرفدار مثل فوتبال سرایت داده شود.
۲. ایجاد جایگاه ویژه حضور بانوان در ورزشگاهها با راه‌ها و اماکن جداگانه و دارای مصونیت به‌گونه‌ای که اقدامی از سوی عناصر ناهنجار برای وهن زنان صورت نگیرد. به عبارتی می‌توان در این مورد از سیستم شبستان در فرهنگ عمومی اسلامی (که حضور مصونیت‌دار زنان در اجتماع را تضمین می‌کند) استفاده نمود؛ یعنی با ایجاد جایگاه‌های خاص بالاتر و جداگانه در ورزشگاهها، حضور زنان را در این اماکن عملی ساخت.
۳. جداسازی درهای ورودی و زمانِ ورود و خروج زنان و مردان در ورزشگاهها.
۴. فراهم‌کردن شرایط حضور خانواده‌ها با اختصاص بلیت‌های ارزان‌تر (البته داخل ورزشگاه زن و مرد از هم تفکیک شوند).
۵. تدوین و تصویب قوانین مرتبط با حضور زنان در ورزشگاهها برای ایجاد توافق نسبی میان حاکمیت، علما و مردم.
۶. تعیین مناسب‌ترین شکل لباس برای ورزشکاران در ورزشگاهها به‌نحوی که هم با استانداردهای جهانی مغایر نباشد و هم حساسیت‌های علما و مراجع عظام را در نظر گیرد.
۷. ایجاد مکانیزم ثبت‌نام و مشخصات زنان متقاضی حضور در ورزشگاهها منطبق با صندلی‌های آنان و تشکیل باشگاه هواداران زن از سوی ورزشگاه‌های معتبر به‌گونه‌ای که برای ورزشگاه‌های معتبر سهمیه‌ای جهت ثبت‌نام و حضور زنان اختصاص یابد تا مسئولیت رفتار تماشاگران زن بر عهده باشگاه باشد.
۸. کنترل جو هیجانی و احساسی ورزشگاهها با استفاده از لیدرهای موجه و متنفذ.
۹. فرهنگ‌سازی، افزایش آگاهی و ارائه آموزش‌های لازم درباره حضور صحیح زنان از طریق رسانه‌های جمعی و فدراسیون‌های ورزشی مربوطه.
۱۰. بازنمایی و کنترل رسانه‌ای وضعیت واقعی زنان پس از حضور در ورزشگاهها برای جلوگیری از بازتاب و انتقال تصاویر مغرضانه و نامناسب به جامعه.
۱۱. برقراری تمهیدات پلیسی و انتظامی لازم برای تأمین امنیت اخلاقی و جسمی بانوان در ورزشگاهها. البته این به‌معنای آن نیست که به‌تعداد تماشاگر مأمور نیروی انتظامی در ورزشگاه وجود داشته باشد، بلکه منظور تدبیر بهتر فضا است.
در نهایت باید به این مسئله اشاره کرد که راهکارهای ارائه شده جهت حضور زنان در ورزشگاهها باید به‌صورت منسجم و به‌صورت موازی انجام گیرد؛ به این معنا که همه مراحل فوق باید به‌صورت یک بسته فرهنگی و اجرایی دیده شود و همه مراحل اجرا شود و هیچ مرحله‌ای مورد غفلت واقع نشود، تا بتوان مسئله حضور زنان در ورزشگاهها را به‌صورت نهادینه طی یک دوره پنج ساله و با کمترین آسیب فرهنگی و اجتماعی در جامعه پیاده نمود.
————————————
[1]. دکتر علی‌اکبر عبدالاحدی مقدم، دانش‌آموخته حوزه علمیه قم و دکتری فلسفه دین.
[2]. در پژوهشی که از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و به‌سفارش مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری انجام شده است، تأکید شده مجاز بودن حضور زنان در ورزشگاهها، یک حکم شرعی اجتماعی است. در سال ۱۳۹۷، مرکز بررسی‌های استراتژیک در راستای اقدامی عملی برای حل این مسئله، پروژه‌ای را با عنوان «حضور زنان در ورزشگاهها: پژوهشی فقهی» به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی سفارش داد. این پژوهش توسط محمدجواد فخار طوسی انجام شد. نتیجه به دست آمده از بخش اول پژوهش این است که با در نظر گرفتن ذات موضوع (یعنی حضور زنان در ورزشگاهها)، بدون توجه به عناوین جانبی، حکم اولی شرعی این مسئله، مباح بودن و مجاز دانسته شدن است؛ لذا بانوان می‌توانند در ورزشگاهها به‌عنوان تماشاگر و در کنار مردان حاضر باشند. در فصل دوم، بخش دوم پژوهش نیز نشان داده می‌شود که عناوین عارضی مثبت همچون نقش این حضور در مقابله با آسیب‌های اجتماعی و سالم‌سازی محیط‌های ورزشی، هیچگونه تأثیری در حکم شرعی ندارد. در نتیجه، حکم اولی شرعی یعنی مجاز بودن حضور زنان در ورزشگاهها، با هیچ استثنایی روبه‌رو نمی‌گردد و تأیید می‌شود.
[3] . http://ispa.ir/Default/Details/fa/1809
