جهان مجازی، کلاب هاوس و حوزه علمیه
علی اکبر عبدالاحدی مقدم[1]
مقدمه
امروزه فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی، به کلّیه فضاهای اجتماعی، سازمانی و فردی در جوامع بشری نفوذ نموده و شیوه زندگی روزمره افراد را تا حدود قابل ملاحظهای تحت تأثیر قرار داده است. بهرهگیری از این فناوریها، به مثابه وقوع یک «چرخش پارادایمی» در زندگی فردی و اجتماعی انسان است که در آن حتی مفاهیم کهن نیز با هندسه معرفتی جدیدی قابل شناخت هستند. به تعبیر مانوئل کاستلز، فناوریهای نوین اطلاعات، نقاط دور عالم را در شبکههای جهانی به یک دیگر پیوند میدهند.[1] انتشار پرشتاب اینترنت، ماهواره و فناوری های دیجیتالی، ارتباط همزمان میان بخش های وسیعی از جهان را ممکن ساخته است، در نتیجه بسیاری از کنترلهای ملی اطلاعات بی اثر شدهاند. ارتباطات رایانهای مجموعهای از اجتماعات مجازی را به وجود میآورند و در نتیجهی آن، همه ساختارها و فرآیندهای مادی ومعنوی بشری دگرگون میشوند.
فضاي مجازي، دنياي وسيع و پيچيدهاي است كه گروهها و افراد مختلف با گرايشها، باورها و اعتقادات گوناگون در آن زندگي ميكنند. واژه زندگي در اين فضا به اشتباه به كار نرفته است چرا كه توأمان و همگام با دنياي واقعي و شايد بيشتر، بر وجود آدمي و باورهايش اثر ميگذارد. فضاي مجازي مكاني است كه فرد ميتواند فعاليتهاي دنياي واقعي خود را به آن وارد كند. از خصوصيات بارز اين فضا، بي مكاني و بي زماني است. از بين رفتن فاصلهی مكاني، افزايش بيسابقهی توان انسانها براي مبادله و مراوده با يكديگر فرآيند هويت يابي جمعي افراد را دگرگون كرده است.
تا امروز شبکههای اجتماعی حول محور تولید محتوای مونولوگ تعریف شده بودند به گونهای کاربر هر محتوایی مانند فیلم، عکس، نوشته و … را در شبکههای اجتماعی مانند توییتر، واتساپ، تلگرام و یا اینستاگرام قرار میداد و در نهایت بازخوردی که برای این محتوای منتشر شده دریافت میکرد، بازخوردی بود که به صورت کامنت به آیدی شخص ارسال میشد. اما کلاب هاوس شبکه اجتماعی گفتگو محوری است که هر محتوای ارائه شده توسط هر شخص به صورت لحظهای و آنلاین مورد نقد و بررسی قرار میگیرد و شخص مجبور است یا پاسخ قانعکنندهای به انتقادات ارائه کند و یا انتقادات وارده را بپذیرد.
با توجه به اینکه یکی از دغدغههای مهمّ مسئولان حوزوی، تعریف و بازآفرینی نقش حوزههای علمیه در فضای مجازی است (مسئله مهمی که سالهای طولانی مورد مناقشه بوده است) ورود حساب شده طلاب مبرز و متخصص در کلاب هاوس میتواند فرصتی برای ارائه تصویری روشن از میزان سعهصدر و علمیت دانشآموختگان حوزه علمیه باشد و از سوی دیگر ورود بیبرنامه طلابی که از بنیه علمی قابل توجهی برخوردار نیستند، میتواند موجبات دلسردی افراد معتقد و دلسوز و نیز جری شدن افراد دینستیز و معاند را فراهم کند. بنابراین لازم است تا معرفی کاملی از فضای برنامه و جریانهای فعال در آن برای طلاب و روحانیون ارائه شود تا ایشان با آگاهی کامل وارد این فضا شده و از ظرفیتهای موجود آن به نحو احسن استفاده کنند.
کلاب هاوس
کلاب هاوس در آوریل سال ۲۰۲۰ راهاندازی شد درست در زمانی که شیوع کرونا روز به روز افزایش مییافت و افراد بیشتری دورکار یا در قرنطینه قرار میگرفتند. این برنامه۶۰۰ هزار کاربر ثبت شده داشت که فقط با دعوتنامه برای کاربران سیستم عامل ios در دسترس بود؛ البته همچنان که اپلیکیشن این شبکه اجتماعی در اختیار کاربران سیستم عامل ios قرار داشت، نسخه غیررسمی اندروید آن نیز روانه بازار شد و بعد از مدتی با ارائه نسخه اصلی امکان استفاده از کلاب هاوس برای همه فراهم شد. حضور افراد شاخص دنیای سیاست، تکنولوژی و سرگرمی توانست در عرض ۹ ماه کلاب هاوس را به یک یونیکورن یا همان تکشاخ تبدیل کند. در اوایل سال ۲۰۲۱، این اپ بیش از ۵ میلیون دانلود از اپل استور داشته است. در حال حاضر تنها از طریق دعوتنامه افراد میتوانند عضو کلاب هاوس شوند، اتفاقی که پیش از این نیز درمورد شبکه اجتماعی ای مانند فیسبوک یا حتی جیمیل شاهد آن بودیم.
در این پلتفرم افراد میتوانند بهطور زنده با یکدیگر صحبت کنند و نظرات خود را به اشتراک بگذارند. در این اپلیکیشن برخلاف سایر شبکههای اجتماعی تنها میتوانید از صوت برای برقراری ارتباط استفاده کنید. نکتهای که به باور برخی کارشناسان جنبه «اجتماعی» شبکههای اجتماعی را پررنگ کرده است.
در واقع چیزی که کلاب هاوس را از دیگر شبکههای اجتماعی متفاوت میکند، این است که بدون متن، عکس و ویدئو توانسته تنها از طریق صوت، میلیونها کاربر را شیفته خود کند. در این شبکه اتاقها یا Roomهای مختلفی با موضوعات گوناگونی وجود دارد که همه اتفاقها در آن زنده و همزمان از طریق گفتوگو بین افراد رخ میدهد. شما میتوانید خودتان یک اتاق مجازی ایجاد کنید یا به اتاق مجازیای که دیگران ساختهاند بپیوندید. البته همه افراد در یک اتاق با هم نمیتوانند شروع به صحبت کنند و هر اتاق یک یا چند مدیر برای مدیریت بحثها دارد. هنگام عضویت در این شبکه اجتماعی میتوانید موضوعات مورد علاقه خود را انتخاب کنید تا این اپلیکیشن وقتی گروههایی در مورد این موضوع صحبت میکنند به شما خبر دهد.
دلایل شهرت کلاب هاوس
با توجه به اینکه از اواخر سال 1399 این شبکه اجتماعی محبوبیت زیادی در ایران پیدا کرده است و شاهد استقبال نخبگان و عموم مردم از این شبکه اجتماعی هستیم، جریانهای سیاسی در این خصوص به موضعگیری پرداختند. شدیدترین موضعگیری از سوی جریان اصولگرایی به این شبکه اجتماعی شد که با متهم کردن دولت به حمایت از این شبکه اجتماعی، شروع موج چهارم کرونا را به برنامهریزی دولت نسبت دادند[2] و اینگونه استدلال کردند که دولت با عدم ممانعت از سفرهای نوروزی موجب اوجگیری مجدد بیماری کرونا در کشور شد تا موج چهارم کرونا شکل بگیرد و به این بهانه بتواند به استفاده از ستاد ملی کرونا مراسمات ماه مبارک رمضان و تریبونهای مذهبی در مساجد و اماکن مذهبی را که بهطور سنتی به اصولگرایان تعلق دارد و در دست اقشار مذهبی است را تعطیل کند. از طرف دیگر با توجه به اینکه بستر حامیان مردمی جریان اصلاحطلب غالبا از اقشار کمتر مناسکگرا هستند (در مراسمات و اماکن مذهبی کمتر حضور پیدا میکنند) و در فضای مجازی حضور فعالتر و گستردهتری دارند، برای ساماندهی این قشر از نرمافزار کلابهاوس استفاده خواهد کرد تا بتواند در انتخابات تاثیرگذار باشد.
علاوه بر آنچه در بالا به نظر میرسد 4 دلیل برای شهرت ناگهانی و فراگیر شدن کلاب هاوس در فضای مجازی وجود دارد که در ذیل به آنها اشاره میشود:
1. ارائه نسخه مخصوص سیستم عامل اندروید
نکتهای که در فراگیر شدن کلاب هاوس کمتر مورد توجه قرار گرفته است، انتشار نسخه مخصوص کلاب هاوس میباشد. با نگاهی به آمار درمییابیم که در سال ۱۳۹۵ آمار کاربران تلفنهای همراه اندرویدی در ایران برابر ۸۷٫۳ درصد و تعداد کاربران iOS یا همان اپل برابر ۷٫۸۶ درصد بوده است. در سال ۱۳۹۷ اما اندروید رشدی چند درصدی داشته و در ایرانی کاربران اندروید به حدود ۸۹ درصد و کاربران آیفون به حدود ۱۰ درصد رسیده اند.[3]
آمار بالا نشان میدهد که سیستم عامل اکثر گوشیهای هوشمندی که در ایران مورد استفاده قرار میگیرند، سیستم عامل اندروید است و طبعا اگر برنامهای این سیستم عامل را پشتیبانی نکند، گستره نفوذ زیادی در ایران نخواهد یافت. بنابراین ناشناخته بودن برنامه کلاب هاوس در ایران و عدم استقبال عموم مردم از این برنامه طبیعی بود. مشهور شدن ناگهانی این برنامه در ایران و البته در دنیا مطابق با زمان انتشار نسخه غیررسمی اندروید در اواخر سال 1399 و نسخه رسمی آن در سال 1400 میباشد.
2. کلاب هاوس و فرهنگ گفتگو
یکی از گرههای فرهنگ ایرانی که تاثیر منفی بر تمام ارکان جامعه ایرانی داشته است این استکه «ما اهل گفتوگو نیستیم»؛ نه در خانه با همسر، نه در سیاست با مخالف، نه در گلشن با دوست، نه در گلخن با دشمن. مراد از گفتوگو، فقط بهمعنای کوتاه آمدن از مقصود نیست بلکه این استکه سخنی بگوییم و بشنویم، اما انگاری فریاد کشیدن و رسیدن به هدف یا سکوت کردن و چشمپوشی از حق، آسانتر از ساعتی چهره به چهره نشستن و شرح موبهموی ماجراست. ما فریاد در جلوت و ناله در خلوت را به «گفتوگو» ترجیح میدهیم. متاسفانه به نظر میرسد، ایرانی هرگز دیالوگ ندارد؛ فقط مونولوگ است. در حالیکه در فرهنگ ایرانی و اسلامی سخن از گفتوگو فراوان است. آیاتی از قرآن و سیره و سخن پیامبر بلند مرتبة اسلام سفارش بسیاری به گفتوگو دارند. بااینحال گفتوگو چندان در زمین فرهنگ ما ریشه ندواند و گریز از آن، مشکل تاریخی فرهنگ ما شد.
باتوجه به وجود این خلاء، میتوان گفت یکی از مهمترین دلایل گرایش افراد به کلاب هاوس پر کردن جای خالی این فرهنگ است. همین امر سبب شده بود تا در اوایل مطرح شدن برنامه کلابهاوس، بیشترین چیزی که مورد تاکید مدریتورها و افرادی که به اظهارنظر میپرداختند، قرار گیرد، رعایت ادب و احترام و دوری از توهین به یکدیگر بود، به گونهای که موضوع اصلی اتاقهای گفتگو تحتالشعاع این امر قرار میگرفت و افرادی که به هر نحوی سعی در توهین و تخریب شخصیت دیگران داشتند از صحبت کردن محروم میشدند. بالتبع این امر به مرور زمان میتواند به فضای عمومی جامعه و نیز شبکههای اجتماعی دیگر نیز سرایت کند و موجبات ارتقای سطح فرهنگی جامعه را فراهم کند.
3. حضور چهرههای شاخص سیاسی در کلاب هاوس
یکی دیگر از عوامل شهرت سریع و گسترده کلاب هاوس در ایران حضور چهرههای شاخص سیاسی همچون محمدجواد ظریف، فائزه هاشمی، محمدجواد آذری جهرمی، رستم قاسمی، عباس آخوندی و برخی اینفلوئنسرهای اینستاگرام مانند، سیدحسن آقامیری، امیر مقصودلو (تتلو) و … است که با حضور در کلاب هاوس با افراد موافق و مخالف خود به صورت مستقیم گفتگو کردند و همین امر موجب شد، تا افراد بیشتری به این نرم افزار جذب شوند.
4. انتخابات
برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در ایران همزمان با موج چهارم کرونا سبب شد تا کاندیداهای محترم ریاست جمهوری و طرفداران ایشان از این پلتفرم جدید برای گفتگوی نزدیک با مردم استفاده کنند که همین امر نیز موجب اقبال بیشتر مردم به این نرمافزار بود.
تاثیر کلاب هاوس در فضای اجتماعی
با توجه به نوپدید بودن کلاب هاوس، اثر مکتوبی که تحلیلی از فضای این نرمافزار ارائه کند وجود ندارد اما برخی از فعالان رسانهای در خصوص این برنامه مصاحبههایی داشتهاند که از برآیند این مصاحبهها میتوان نتیجه گرفت که کلاب هاوس به عنوان یک پلتفرم جدید میتواند مورد اقبال بیشتری قرار گیرد و با توجه به اینکه یک فضای گفتگو ایجاد میکند، موجب تلطیف فضای عمومی جامعه شده و نقش گفتمانسازی را به عهده بگیرد.[4] بهصورت کلی این شبکه اجتماعی میتواند در درازمدت موجبات افزایش سرمایه اجتماعی را فراهم کند چرا که با شنیدن سخن یکدیگر و تلاش برای رعایت آداب گفتوگو و اقناعسازی، سبب خواهد شد تا تحمل اجتماعی و مداراجویی در جامعه افزایش پیدا کند. در واقع کلاب هاوس میتواند یکی از گرههای فرهنگ ایرانی که تاثیر منفی بر تمام ارکان جامعه ایرانی داشته است یعنی «ما اهل گفتوگو نیستیم» را در درازمدت از بین ببرد.
چالشهای ورود طلاب و روحانیون در کلاب هاوس
همانگونه که قبلا نیز اشاره شد، تحقیقات مستقلی در خصوص کلاب هاوس و نیز ورود طلاب و روحانیون در این پلتفرم جدید وجود ندارد اما مشاهدات میدانی و نیز گفتگو با برخی از فعالان رسانهای حوزوی نشان داده که ورود طلاب و روحانیون در فضای کلاب هاوس مستلزم آسیبهایی است که برای جلوگیری از شیوع و گسترش این آسیبها باید چاره جویی شود. آسیبهای ورود طلاب و روحانیون در کلاب هاوس را میتوان به 2 بخش تقسیم کرد:
- آسیبهای عمومی: آسیبهایی هستند که طلاب را در تمام فضای مجازی تهدید میکنند و با توجه به اینکه کلاب هاوس نیز بخشی از این فضا است، این آسیبها در این پلتفرم نیز وجود دارند.
- وارد شدن به عرصه، قبل از کسب آمادگیهای لازم علمی: از آسیب های مهمی که در این فضا میتواند طلاب و روحانیون را گرفتار نماید، حضور در این عرصه قبل از کسب آمادگی های لازم علمی است. متأسفانه، گاهی دیده می شود که برخی از طلاب و روحانیون با شور فراوان و با احساس مسئولیت وارد اتاقهای تخصصی و علمی با مخالفان میشوند و چون مایه علمی کافی ندارند، در پاسخگویی به مسائل ناتوان شده و موجبات تمسخر و بهرهبرداری سودجویان را فراهم میکنند.
- گرفتارشدن در چالشهای عقیدتی: مواجهه مستمر طلاب و روحانیون با محتوای ضدّ دینی و شبهات موجود در فضای مجازی، سبب کاهش حساسیت نسبت به محتوای ضدّ دینی و نیز تضعیف اعتقادات و باورهای دینی آنها میشود. نظام آموزشی حوزه و عدم توجه به دروس فلسفه و کلام و جنبی بودن این دروس بهعلاوه عدم مطرح شدن مسائل جدید اعتقادی و شبهات روز، این مساله را تشدید کرده است.
- جوزدگی، فراموشی وظیفه و ورود به عرصه های غیرضروری: از لازمههای حضور روحانیون در فضای مجازی، شناخت عرصه هایی است که باید در آن حضور داشته باشند و پرهیز از درگیرشدن با عرصههای غیرضروری و وقتگیر است. باید توجه داشت که همه فضاها و همه محتواها، سوژه مناسب برای وقت گذاشتن نیستند. به کرات مشاهده شده که برخی از طلاب و روحانیون ساعتهای متمادی در اتاقهای مختلف کلاب هاوس حضور دارند بهگونهای که این شبهه در برخی افراد ایجاد میشود که آیا این افراد کارهای مهم دیگری ندارند که وقت خود را در فضای مجازی و این پلتفرم صرف میکنند.
- آسیبهای اختصاصی: آسیبهایی هستند که به علت عدم آشنایی طلاب و روحانیون با فضای جدید این پلتفرم و نیز شیوههای نوین به کارگرفته شده توسط کاربران حرفهای کلاب هاوس دچار آنها میشوند.
- گفتگوی زنده: همانطور که قبلا هم گفته شد، مهمترین ویژگی کلاب هاوس، امکان گفتگوی مستقیم و زنده کاربران با یکدیگر است. این ویژگی سبب میشود تا هر سخنی که توسط شخص بیان میشود در لحظه مورد نقد و بررسی قرار گیرد. بنابراین ورود به مباحثی که آمادگی لازم برای پاسخگویی به سوالات پیرامونی موضوع وجود ندارد، سبب میشود تا فرد در ادامه گفتگو دچار مشکل شده برای فرار از پاسخ دادن به تناقض گویی و … دچار شود. باتوجه به اینکه طلاب و روحانیون خصوصا مبلغین محترم با فضای تکصدایی و مونولوگ منبر مانوس هستند و پرسش و پاسخهای بعد از منبر که معمولا تحتتاثیر جو روانی مجلس و آتوریته سخنران قرار دارد به مباحث چالشی منتهی نمیشوند، لازم است به این نکته توجه جدی داشته باشند.
- محدودیت زمان: با توجه به اینکه در اتاقهای پر مخاطب تعداد افرادی که داوطلب صحبت کردن و ورود در گفتگو هستند بالا است، این امر سبب میشود تا برای ارائه نظرات افراد مختلف محدودیت زمانی قرار داده شود. این مساله در موضوعات چالشی و نیز موضوعاتی که تسلط کافی برای خلاصه کردن مطالب وجود ندارد، بسیار زیانآور است و چه بسا شخص قدرت و توانایی علمی پاسخگویی به سوالات را داشته باشد اما به دلیل استرس محدودیت زمان و یا پایان گرفتن وقت از پاسخگویی باز بماند.
- بیتوجهی به نقش مدریتور (moderator): سازنده یک اتاق گفتوگو بهعنوان میزبان اتاق، امکان این را دارد که به کاربرانی که وارد اتاق میشوند، دسترسی یا اجازه صحبتکردن بدهد. در بسیاری از موارد مدریتورها مانع از اتمام کلام افراد شده و یا با اضافه کردن افراد متعدد که در یک موضوع هم عقیده هستند، عرصه را بر یک یا دو نفر تنگ میکند و امکان پاسخگویی را از افراد سلب میکند. در واقع در بسیاری از موارد طلاب و روحانیون وارد زمین بازیای میشوند که هیچ نقشی در اداره آن ندارند.
- ورود به اتاقهای سازماندهی شده: در بسیاری از موارد شاهد وجود اتاقهایی هستیم که توسط تیمهای قوی اداره میشوند. در این اتاقها معمولا چند مدریتور وجود دارند که هر یک در یک موضوع تخصص دارند. به عنوان مثال در یکی از اتاقهای کلاب هاوس که با عنوان آتئیستی فعالیت دارد، به صورت دائمی چند تفر حضور دارند که هر یک در یکی از علوم جدید تخصص دارند و با توجه به این که به زبان انگلیسی هم تسلط دارند، مجهز به آخرین شبهات در زمینه بحث هستند. با ورود به این اتاق شما با یک فیلسوف فیزیکدان، یک متخصص علوم شناختی، یک روانشناس و یک فیلسوف دین روبرو میشوید که از شما میخواهند، مثلا دلایل خود بر وجود خداوند را بیاورید. هنگامی که شما دلایل خود را ابراز میکنید هر یک از این افراد در حیطه تخصصی خود شبهاتی را مطرح میکند. در این حالت فرد هر چقدر هم از لحاظ علمی و استدلالی قوی باشد مطمئنا در مقام پاسخگویی دچار لغزشهایی هر چند زبانی خواهد شد و همین کافی است تا از نظر افراد دیگری که شنونده مباحث هستند، شکستخورده محسوب شود. از سوی دیگر اینگونه اتاقها تمام مباحث ارائه شده گاهی حدود 17 – 18 ساعت طول میکشد را بهطور کامل ضبط میکنند و در صورتیکه دلایلی در طول بحث وجود داشتند که از پاسخگویی به آنها عاجز بودند، این دلایل را مورد بررسی قرار داده و در گفتگوهای بعدی آنها را مطرح کرده و نقد میکنند.
نتیجهگیری
بر اساس مطالبی که گفته شد، میتوان نتیجه گرفت که ورود طلاب و روحانیون در فضای مجازی به صورت عام و در کلاب هاوس به صورت خاص لوازمی دارد که هر طلبه و یا روحانی که قصد ورود به این فضا را دارد باید این لوازم را در خود ایجاد کند. البته بخشی از این مسئولیت نیز به مدیریت حوزه بازمیگردد که باید طلاب و روحانیون را برای شرایط جدید جامعه و فعالیت در عرصههای نوین مانند فضای مجازی آماده کند. در پایان به برخی از این لوازم اشاره میشود:
- ضرورت برگزاری دورههای آشنایی با کامپیوتر، موبایل و شبکههای مختلف اجتماعی
- رصد دائمی پلتفرمهای موجود شبکههای اجتماعی و شناسایی جریانها و گروههای فعال در زمینههای اعتقادی و دینی و شناسایی روشهای تبلیغی آنها و انتقال این اطلاعات به طلاب و روحانیون.
- آموزش تیمسازی بین طلاب و روحانیون جهت حضور منسجم در فضای مجازی
- آموزش فنون جدل و مناظره و شبههشناسی جدید به طلاب و روحانیون
- اطلاعرسانی و توجیه طلاب و روحانیون نسبت به عواقب حضور بدون آمادگی در شبکه های اجتماعی و ضربه این حضور به حیثیت حوزه علمیه
منابع
- كاستلز، مانوئل، عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ؛ ظهور جامعه شبكهاي، ج1، ترجمه احد عليقليان و افشين خاكباز، تهران، طرح نو، 1380.
- khabaronline.i
- ondigital.ir
www.mashreghnews.ir
[1] . كاستلز، مانوئل، عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ؛ ظهور جامعه شبكهاي، ج1: ص 92.
[2] . خبر آنلاین، ۲۷ فروردین ۱۴۰۰
[3] . آن دیجیتال، پنجشنبه ۲۳ خرداد ۱۳۹۸
[4] . مشرق نیوز، ۱۳ فروردین ۱۴۰۰
[1] . دانشآموخته حوزه علمیه قم و دکترای فلسفه دین.