فرصت‌های فضای مجازی در نظام آموزشی حوزه‌های علمیه
حسین قاسمی فرد[1]
مقدمه
فضای مجازی به‌موازات زندگی حقیقی، تأثیرات خود را بر محیط، رفتارها، باورها و روابط اجتماعی ما برجای گذاشته و می‌گذارد و چاره و گریزی جز پذیرش آن نیست. ابعاد فضای مجازی عبارت‌اند از شبکه‌های خبری و اجتماعی چندلایه، بازی‌های آنلاین، آموزشگاه‌های الکترونیک، اتاق‌های گفتگو، بانک‌های اطلاعاتی دیجیتال و … که در کنار سایر تولیدات فرهنگی مثل فیلم‌ها و پویانمایی‌ها که با کمک ابزارهای رایانه‌ای، سطح و فرآیندهای جدیدی پیداکرده‌اند.
حوزه‌های علمیه یکی از مراکز آموزشی، تربیتی و فرهنگی است که در مقیاس ملی و بین‌المللی مشغول تربیت و آموزش طلاب و فضلاء می‌باشد. این نهاد آموزشی- تربیتی نیز از ابتدای شیوع کرونا مانند سایر مراکز آموزشی برای ادامه فعالیت‌های خویش اکثر سرویس‌های آموزشی و خدماتی خویش را به فضای مجازی و پنل ها منتقل کرد. در حال حاضر تجربه زیست مجازی در حوزه‌های علمیه، توانسته فرصت‌های بسیار خوبی را برای مدیران، اساتید و طلاب به ارمغان بیاورد. به‌نوعی می‌توان گفت رویکرد حکمرانی مجازی بر فعالیت‌های حضوری غالب گشته است. فضای تحمیلی آموزش مجازی دوران کرونا می‌تواند به فرصتی برای استفاده بهینه و مفید از این بستر باشد. نگاهی به فرصت‌های پیش روی نظام آموزشی مجازی می‌تواند تشتت آراء و رویکردهای متنوع و گاه متناقض مسئولان را به وحدت رویه تبدیل نماید.
درکنار فرصت‌ها باید چالش‌های این زیست نوپدید را مورد کنکاش، تحلیل و واکاوی قرارداد تا نظام آموزشی – تربیتی حوزه‌های علمیه در آینده دچار افت و انحراف نگردد. در ادامه به برخی از فرصت‌ها می‌پردازیم:
1. سرعت و گستره تبادل اطلاعات
از دهه هشتاد میلادی متون بسیاری از کتاب‌ها وارد رایانه‌ها گردید و در دهه هفتاد میلادی در قالب پروژه گوتنبرگ، کتابخانه‌های مجازی راه‌اندازی شد[2]. بسیاری از کتبی که خارج از دسترس بودند و یا در اختیار معدود افرادی قرار داشتند، استنساخ و در اختیار عموم دانش‌پژوهان قرار گرفت. این امور علاوه بر فعالیت‌های ژورنالیستی و ظهور خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های خبری بود. کمتر از ده سال قبل، هرکسی درصدد بود تا اطلاعات خود را نسبت به اتفاقات، روزآمد کند، حتماً روزنامه تهیه می‌کرد. اما امروزه بسیاری از نشریات و جراید به‌صورت الکترونیکی منتشر می‌شوند و حتی برای اینکه از حوادث ساعت و دقیقه‌ای عقب نمانند، روزنامه‌های خود را به خبرگزاری‌ها و یا پایگاه‌های خبری تبدیل کرده‌اند. علاوه بر این، نشریه‌ها و کتب الکترونیکی صرفه اقتصادی بالایی نیز دارد. نظام‌های آموزشی در ایران نیز با اندکی تأخیر نسبت به غرب به فکر استفاده از این ظرفیت فضای مجازی برای تبادل اطلاعات و آموزش دانش آموزان و دانش‌پژوهان افتادند.
به‌طورکلی سه الگوی نظام آموزشی در ایران وجود دارد (حوزه علمیه، دانشگاه و آموزش‌وپرورش). همان‌طور که در مقدمه گذشت ما به دنبال بررسی گسترش اطلاعات در نظام آموزشی حوزه‌های علمیه هستیم. نظام آموزشی حوزه با رویکرد تربیتی و عمق‌بخشی به مباحث طرح شده، یکی از کارآمدترین و درعین‌حال قدیمی‌ترین روش‌های آموزش در ایران و دنیاست. در این روش طلاب علاوه بر یادگیری دروس از استاد، باید آن را به بحث و نقد علمی بین دانش‌پژوهان بگذارند و ارتباط استاد و شاگرد،یک رابطه‌ی پدر گونه و تربیتی است.
بسیاری از اساتید برجسته‌ی حوزه‌های علمیه در شهرهایی نظیر قم، مشهد و اصفهان حضور دارند.طلاب نیز برای یادگیری علوم و آشنایی با اندیشه‌های این اساتید گاهی از شهرهای خود هجرت می‌کنند و در قم یا مشهد اقامت می‌گزینند تا با اندیشه‌های آن‌ها آشنا شوند. به طور مثال تنها در قم 80 هزار طلبه زندگی می‌کنند که بیش از 90 درصد از آن‌ها از شهرهای دیگر به‌قصد علم‌آموزی به این شهر آمده اند. علاوه بر آن بیش از 13 هزار طلبه خارجی ـ برادر و خواهر ـ در ایران در حال تحصیل می‌باشند که نزدیک 8 هزار نفر از آن‌ها در قم حضور دارند.[3]
در حال حاضر با غلبه‌ی فضای مجازی و حکمرانی آن در مراکز آموزشی، می‌توان گفت اکثر اساتید حوزه‌های علمیه در بستر فضای مجازی کانال و گروه‌های علمی دارند و تولیدات علمی خود را در بین عموم طلاب به اشتراک می‌گذارند. زمانی که استادی حرف بدیعی در رشته‌ی خود می‌زند به‌سرعت در کانال‌های حوزوی دست‌به‌دست می‌شود و مورد کنکاش علمی طلاب قرار می‌گیرد این در حالی است که درگذشته تا آثار مکتوب اندیشمندان چاپ، تدریس و توزیع نمی‌شد کسی از طرح نظریه‌های آنان اطلاعی نداشت. به‌طور مثال زمانی که علامه طباطبایی(ره) مباحث فلسفی خود را تدریس کرد و تبدیل به کتاب‌های گران‌سنگ بدایه الحکمه و نهایه الحکمه گردید، سال‌ها طول کشید تا طلاب آگاه شوند و از این کتب استفاده نمایند.
در حال حاضر هزاران کانال حوزوی – آموزشی در بستر فضای مجازی وجود دارد که هر طلبه‌ای به‌راحتی می‌تواند در آن‌ها عضو شود و از مباحث به‌روز اساتید بزرگ حوزه‌های علمیه استفاده کند. عده ی قابل توجهی از طلاب حتی در خارج از کشور نیز با عضویت در کانال‌های اساتید از دروس روزانه آن‌ها بهره‌مند‌می شوند. حوزه‌های علمیه نیز با راه‌اندازی سامانه نجاح و ایجاد پنل های ویژه، اقدام به راه‌اندازی کلاس‌های مجازی نموده است. بستری که موجب سرعت فوق‌العاده تبادل اطلاعات در بین طلاب گشته است. در حال حاضر طلبه می‌تواند در هرکجا که باشد، با مراجعه به این سامانه در کلاس حضور یافته و به‌صورت آنلاین تبادل از آن بهره ببرد.
یکی از فرصت‌های عمیق و ماندگار برای حوزه‌های علمیه پیگیری گسترش دروس حوزوی در بستر فضای مجازی است، به‌طوری‌که علاقه‌مندان به دروس حوزوی فارغ از اینکه طلبه باشند یا نباشند، بتوانند از مباحث و منابع غنی آن بهره ببرند. همان‌طور که اشاره گشت لازمه این امر داشتن نگاه بلند به این مسئله است و نباید علاقه‌مندان را از دروس حوزوی محروم ساخت. بسط، گسترش و همگانی شدن دروس حوزوی، در دسترسی آسان و استفاده طلاب و غیر طلاب از این محتواها نقش جدی دارد.
بسیاری از طلاب خارجی نیز علیرغم اینکه در کشورهای خود به سر می‌برند اما به‌صورت آنلاین و آفلاین از دروس اساتید خود بهره می‌برند، قطعاً این فرصت در بستر غلبه‌ی حکمرانی فضای مجازی مهیا شده است و برای بهره‌وری بیش‌ازپیش و تأثیرگذاری راه طولانی را در پیش دارد.
2. تبلیغ و ترویج علوم حوزوی و انسانی
یکی از فرصت‌های حوزه‌های علمیه در عصر حکمرانی و غلبه فضای مجازی، استفاده از ظرفیت آن برای تبلیغ دین، علوم دینی، حوزوی و انسانی است. پیش‌ازاین اگر کسی می‌خواست به‌طور مثال با دروس تخصصی حوزه علمیه آشنا شود خواه طلبه باشد یا خیر، باید یا در کلاس درس حضوری حاضر می‌گشت و یا آثار تخصصی صاحب‌نظران را مطالعه می‌کرد. اما در حال حاضر علاقه‌مندان به دروس حوزوی و علوم انسانی حتی اگر طلبه هم نباشند می‌توانند از بسترهای متنوع فضای مجازی از این فرصت عظیم استفاده نمایند. به‌طور دقیق‌تر چند رکن اساسی در ارتباط با تبلیغ و ترویج علوم حوزوی و انسانی وجود دارد که با بررسی هر یک از آن‌ها، بر پایه الهام‌گیری از علل چهارگانه فلسفی، بیشتر می‌توان درباره این فرصت تأمل کرد.
الف) اساتید و طلاب علوم دینی (فاعل)
طلاب و اساتید کنشگران این عرصه هستند. حوزه‌های علمیه با ایجاد و ارتقای فضای آموزش مجازی و آموزش سواد رسانه‌ای، می‌توانند نقش طلاب و فضلای حوزه‌های علمیه را در تبلیغ و گسترش علوم حوزوی و انسانی افزایش دهند. حوزه با سیاست گذاری و شناخت ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل طلاب و فضلاء باید نقش آن‌ها را در توسعه، تبلیغ و ترویج علوم حوزوی و انسانی پررنگ‌تر کند.
ب) بستر فضای مجازی (صورت)
آمارهای غیررسمی از ضریب نفوذ ۸۰ درصدی اینترنت در کشور حکایت دارد و این در حالی است که متوسط استفاده از اینترنت در دنیا ۴۶ درصد است. در همین حال این آمارها از وجود ۴۰ میلیون گوشی هوشمند در کشور خبر می دهند. ۵۳ درصد مردم ایران حداقل عضو یک شبکه اجتماعی هستند و ۷۲ درصد جوانان ۱۸ تا ۲۹ سال در این شبکه‌های اجتماعی عضویت دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که به‌صورت میانگین ایرانی‌ها ۵ تا ۹ ساعت در روز در شبکه‌های اجتماعی حضور دارند و میانگین این حضور در دنیا ۱۶ ساعت در ماه است.[4]
حوزه‌ی علمیه و طلاب باید از این فرصت طلایی برای ترویج و تبلیغ علوم حوزوی و انسانی گام بردارند. حوزه باید مراکز فناوری اطلاعات را به‌عنوان پشتیبان طلاب برای بسترسازی، تبلیغ و ترویج علوم حوزوی و انسانی راه‌اندازی نماید. برخی از ابزارهای گوناگون فضای مجازی را به‌عنوان پیشنهاد مطرح می‌کنیم:
1- طراحی اپلیکیشن های تخصصی با محوریت دروس تخصصی حوزوی و آثار اندیشمندان
2- راه‌اندازی کانال‌های تخصصی با محوریت دروس حوزوی و آثار اندیشمندان
3- طراحی و پشتیبانی از سایت‌های تخصصی با محوریت دروس حوزوی و آثار اندیشمندان، نظیر سایت ویکی فلسفه، ادبیات عرب، مکالمه عربی
4- طراحی و راه‌اندازی و حمایت از صفحات رسمی با محوریت دروس حوزوی و آثار اندیشمندان در برنامه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام
5- ترویج و حمایت از مناظرات علمی- تخصصی طلاب و اساتید حوزه‌های در بستر فضای مجازی
6- طراحی، راه‌اندازی و پشتیبانی از برنامه اجتماعی خاص اما فراگیر؛
به‌طور مثال حوزه‌های علمیه باید یک برنامه اجتماعی با سرور داخلی مانند “ایتا” را طراحی نماید و درعین‌حال با تعریف ویژگی‌های منحصربه‌فرد و درعین‌حال فراگیر به سمت اهداف خود در عصر حکمرانی مجازی قدم بردارد. فارغ از اینکه از همین بستر می‌تواند فعالیت‌های گسترده و اثرگذار سیاسی، اجتماعی داشته باشد؛ حتی می‌تواند از این طریق درآمدزایی و از موقعیت خود در توسعه‌ی پهنای باند در کشور نیز می‌تواند استفاده کند.
7- راه‌اندازی مرکز سمعی، بصری حوزه علمیه به‌عنوان رسانه مستقل و تأثیرگذار حوزه‌های علمیه (نظیر تلویزیون و رادیوی حرم امام رضا علیه‌السلام).
ج) محتوای علوم دینی (ماده)
آثار فقها و اندیشمندان بزرگ در طول بیش از هزارساله‌ی حوزه‌ای نجف، حله، سامرا، قم، مشهد و اصفهان باید به سهولت و آسانی به‌عنوان تراث علمی و غنی شیعه در اختیار همه‌ی علاقه‌مندان به علوم مختلف قرار بگیرد. این اتفاق شگرف با راه‌اندازی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی باهمت و درایت رهبر معظم انقلاب تا حدودی رنگ عملی به خود گرفت. اما حقیقت این است که تراث شیعه هنوز نتوانسته به‌صورت کامل و درعین‌حال سریع در عصر حکمرانی فضای مجازی در اختیار علاقه‌مندان قرار بگیرد. باید آثار گذشتگان تا حد امکان به متون روان و ادبیاتی امروزی برگردان شود تا همه بتوانند از آن بهره‌مند شوند.
د) تبلیغ و ترویج علوم (غایت)
هدف و غایت از ایجاد بستر مناسب برای حضور مؤثر علوم دینی و حوزوی در فضای مجازی ترویج، تبلیغ و گسترش فرهنگ دینی و اهل‌بیت علیهم‌السلام و دسترسی آسان به منابع غنی و ارزشمند دینی می‌باشد. متولیان امر باید بدانند که در سیاست‌گذاری ترویج و تبلیغ علوم حوزوی و انسانی نباید تنگ‌نظرانه برخورد کنند و استدلال‌هایی نظیر اینکه “هرکسی این مطالب را نباید بخواند” علاقه‌مندان در سرتاسر جهان را از این فرصت محروم ننمایند.
منبر و استفاده از این ظرفیت محدودیت‌های زمانی و مکانی دارد و این تریبون نمی‌تواند به‌عنوان مونولوگ و انحصاری مایه‌ی گفتگو و اقناع نسل کنونی جامعه باشد. چون هدف از تبلیغ اسلام اعتلای کلمه‌الله و گسترش فرهنگ دینی و اهل‌بیت (ع) است، هر آنچه بدین امر کمک نماید می‌تواند ابزاری در این جهت باشد.
آسان‌سازی دسترسي به دروس حوزوی و بسترسازی برای تأثیرگذاری در مقیاس ملی و بین‌المللی باید در عدد نظام آموزشی- تبلیغی حوزه‌های علمیه قرار گیرد.
3– تعمیق و گسترش عدالت آموزشی در بین طلاب
گسترش عدالت و استفاده برابر از فرصت‌ها و امکانات مادی و معنوی هر ارگانی مایه شکوفایی و رضایت کاربران آن می‌باشد. عدالت امری نسبی و منحصر در اموری خاص نیست. هرجایی که اجتماع، فرصت و منافعی وجود دارد باید به موضوع عدالت عنایت ویژه‌ای داشت. استفاده عادلانه طلاب و علاقه‌مندان از دروس حوزوی در بستر فضای مجازی، سهم عظیمی در گسترش و توسعه و پهنای نظام آموزشی ـ تربیتی حوزه‌های علمیه دارد. در بستر فضای مجازی، طلبه و کسی که علاقه‌مند به یادگیری دروس حوزوی است، می‌تواند با عضویت در کانال و صفحات رسمی حوزه علمیه و اساتید از این فرصت برابر و جذاب بهره‌مند شود.
4- بهینه‌سازی در وقت
یکی از فرصت‌های منحصربه‌فرد در دوره‌ی غلبه‌ی حکمرانی فضای مجازی، استفاده بهینه از وقت است. بسیاری از طلاب برای حضور در کلاس درس باید ساعت‌ها از وقت خود را در مسیر رفت‌وآمد به کلاس درس صرف نمایند. مثلاً در قم بسیاری از طلاب در پردیسان و شهرک مهدیه ساکن می‌باشند، این تعداد قابل‌توجه علاوه بر هزینه‌های آن، هرروز دستکم یک ساعت باید صرف رفت‌وآمد کنند. نگارنده که سال‌ها دریکی از مدارس علمیه تهران در حال تحصیل بودم هرروز شاهد بودم که بسیاری از طلاب برای حضور در کلاس درس، ساعت‌ها وقت تلف‌کرده و هزینه‌های قابل‌توجهی می‌پرداختند. برخی از طلاب به دلیل شرایط خاص ازجمله بیماری و… نمی‌توانند به‌صورت منظم و حضوری در کلاس درس حاضر شوند؛ درصورتی‌که کلاس‌ها به مجازی برگزار گردد می‌توانند این خلأ را پر نمایند. به نظر می‌آید باید اولویت آموزشی از حضور صرف و کم‌بهره در کلاس درس به ارتقای دانش و سطح کیفی دروس تغییر یابد و فضای مجازی بستری برای این مهم است.
همچنین برخی از طلاب به دلیل استعداد متوسط علاوه بر حضور در کلاس برای فهم بیشتر باید درس را دوباره گوش دهند. این امر را نیز می‌توان از طریق فضای مجازی محقق ساخت؛ حتی برخی دروس اساتید نیز به دلیل ثقل بیان از سوی استاد، باید مجدداً استماع و یادداشت‌برداری شود و این همه در بستر فضای مجازی میسر است.
5- کاهش تعطیلات
علت اصلی بسیاری از تعطیلات حوزوی به دلیل عدم حضور طلبه در کلاس‌های درسی است. مثلاً طلاب در ایام تبلیغی محرم، صفر و ماه رمضان به دلیل اینکه عازم شهرهای مختلف می‌شدند نمی‌توانستند به‌صورت حضوری در کلاس درس حاضر شوند اما با توسعه‌ی فضای مجازی آن‌ها می‌توانند در هرکجا که باشند و اینترنت هم وجود داشته باشد به‌صورت آنلاین یا آفلاین دروس را استماع نمایند. مسئولان حوزه می‌توانند آفت عظیم تعطیلی فراوان در حوزه‌های علمیه را از طریق فرصت فضای مجازی جبران کنند. حتی می‌توانند کلاس‌ها را به‌صورت تلفیقی برگزار نمایند؛ بدین‌صورت که بخشی به‌صورت حضوری و بخشی به‌صورت مجازی برگزار گردد. اصل مهم و اساسی و مقبول، کاهش تعطیلات و مبارزه با این آفت است که به نظر می‌رسد با فرهنگ سازی مناسب می‌توان این امر را به‌واسطه‌ی فضای مجازی محقق نمود.
منابع
1- www.irna.ir
2- https://faradars.org
[1] دانش‌آموخته حوزه علمیه قم، کارشناسی ارشد فقه سیاسی.
[2] – پایگاه اطلاع‌رسانی “فرا درس”، 17/02/1397
[3] – خبرگزاری “ایرنا”، 05/05/1395
[4] -https://www.eghtesadonline.com/n/edF
