نگاهی به کنشگری حوزویان در انتخابات 1400
مهدی پایدار[1]
مقدمه
حوزه و روحانیت یک از قدیمی ترین نهادهای اجتماعی- سیاسی کشور بوده و در طول تاریخ خود تلاش نموده که رویکرد فعالانه ای نسبت به تحولات داشته باشد. این نقش در دوران معاصر و در بزنگاه هایی همچون مشروطه، نهضت تنباکو، مقابله با مداخلات خارجی پررنگ و در نهایت با وقوع انقلاب اسلامی به اوج خود رسید.هر چند طی سالهای پس از انقلاب این کنشگری با فراز و فرودهایی همراه بوده اما همه ساله و در ایام انتخابات های سرنوشت ساز کشور، حوزویان یکی از مهمترین گروه های مرجع هستند که اظهارات و تحرکات آنها در بین متدینین و جریان مذهبی کشور اثرگذار است.
محور اصلی این یادداشت ارائه دورنمایی از مجموعه رخدادها و تحولات حوزویان در نسبت با انتخابات 1400 می باشد. دورنمایی که متمرکز بر کنش های حوزویان در سه مقطع پیش، حین و پس از انتخابات می باشد.
رخداد و بازخوردهای آن
انتخابات 1400 در حالی برگزار شد که کنشگری حوزویان مراحل مختلف و فراز و فرودهایی را طی نمود. اساساً کنشگری حوزویان در این دوره ویژگی های خاصی داشته و از جهاتی با دوره های قبل متفاوت بوده و گرچه می توان در نگاهی کلی همانند دوره های قبل فضای حوزه و روحانیت را یکی از مشارکت کنندگان و پیشگامان اصلی قلمداد نمود، اما در جزییات اتفاقات و رخدادهایی به وقوع پیوسته که می تواند در آینده روندساز باشد.
پیش از انتخابات
مرحله پیش از انتخابات شامل ماه های قبل از انتخابات تا زمان ثبت نام کاندیداهای ریاست جمهوری یعنی روز 21 اردیبهشت ماه است که حوزه نیز مانند فضای عمومی جامعه همچنان وارد فضای انتخاباتی نشد. تجربه انتخابات های گذشته نشان دهنده این معنا بود که در فاصله 5 تا 6 ماه به انتخابات طی یک فرآیند رسانه ای، میدانی جریانات مختلف سیاسی و فرهنگی تلاش می کنند فضا را به سمت نامزد مورد نظر سوق دهند و همزمان ملاقات با مراجع تقلید شروع و در بدنه حوزه و تشکل ها نیز سلسله فعالیت هایی شروع می شود. نگاهی به روند طی شده در این انتخابات نشان می دهد که این تحرکات خیلی دیر شروع و از جمله آنها می توان به ملاقات آقایان دهقان و احمدی نژاد با برخی از مراجع و شخصیت ها اشاره کرد.
در این دوره در کنار زمزمه ها مبنی بر رضایت برخی از مراجع تقلید از ورود آقای لاریجانی به عرصه انتخابات نکاتی مطرح شد که در برخی از رسانه ها بازتاب و انعکاس داشت از جمله تماس تلفنی با حضرات آیات عظام صافی گلپایگانی، جوادی آملی، سبحانی، مظاهری، نوری همدانی و همچنین حجت الاسلام والمسلمین شهرستانی نماینده آیت‌الله العظمی سیستانی و انتشار مطالبی مبنی بر آرزوی توفیق آیات صافی،جوادی آملی، مظاهری، سبحانی و نوری برای ایشان و تاکید بر نیاز کشور به ایشان.[1]
این فضا در بین طیفی از کنشگرانی رسانه ای و میدانی حوزوی متفاوت بوده و خبرها حاکی از ایجاد کمپین حوزوی برای آقایان رئیسی و بعضاً جلیل بود. در بین مجموعه کنشگران می توان از فعالیت های گسترده مؤسسه مقر کتاب و ستاد حوزوی انتخاباتی ملت امام حسین علیه السلام نام برد. این ستاد که افتتاحیه آن با حضور برخی از مدیران رسمی حوزه فعال شد، تلاش نمود با فعالیت های مختلفی در سطح استان قم مشارکت را ترویج کند.مقر کتاب دیگر مجموعه ای بود که با تمرکز بر حوزه بانوان در سطح استان فعالیت های میدانی را با رویکرد کتابخوانی و در راستای مشارکت حداکثری سازماندهی کرد.[2]
مرحله حین انتخابات
این دوره مربوط به ورود و ثبت نام کاندیداها می باشد که حوزه با شیبی آرام به کنشگری پراخته و با مشخص شدن نسبی صحنه انتخابات، مراجع، شخصیت های حوزو و بدنه حوزه شروع به بیان دیدگاه های خود نمودند.این مرحله تا روز انتخابات ادامه داشته و حوزویان عملکردی کاملا متفاوت با مرحله پیش از انتخابات داشته اند.
یکی از مهمترین اتفاقات در بین برخی رسانه ها، طلاب موسوم به عدالت خواه و حتی برخی از شخصیت های حوزوی، انتقاد از آقای لاریجانی بود. به عنوان مثال آقای سیفی مازندرانی از اساتید مطرح حوزه طی بیانیه ای مفصل نسبت به آنچه “داعیه‌ی ریاست جمهوری آینده ایران” خواند انتقاداتی را مطرح نمود.[3] این روند نوید یک کمپین قدرتمند علیه آقای لاریجانی در انتخابات 1400 با پایگاهی حوزوی را می داد که در نهایت خبر عدم احراز صلاحیت فضا را به شکل دیگری عوض نمود.
با قطع نظر از اظهارات صریح برادر آقای لاریجانی و برخی از زمزمه های پنهانی از نگرانی و گلایه برخی از شخصیت های حوزوی از این مساله، به نظر می رسد آنچه در فضای رسانه ای بازخورد بالایی گرفت جملاتی منسوب به آیت الله جوادی آملی بود که در صفحه منسوب به ایشان منتشر شد. عکس نوشته ای که سخنان سالهای قبلی آیت الله را بدین مضمون بازنشر نمود: «مردم ستون دین هستند و حاکم شرع باید ستون مردم را نگه دارد تا بتواند بر آن تکیه کند.»[4]
مهمترین دوگانه فکری قابل توجهی که در این دوره بین برخی از جریانات حوزوی و سیاسی مطرح گردید، طرح مجدد مساله جایگاه مردم و جمهوریت نظام بود. طی سالهای گذشته بین دو جریان حوزوی همواره موضوع جمهوریت به عنوان یکی از دوگانه های اصلی مطرح بوده و طیفی معتقد به نوعی مردم گرایی حداکثری در حاکمیت دینی و طیفی دیگر فضای متفاوتی را در دیدگاه های خود مطرح کرده اند. در ادوار مختلف از جمله انتخابات، بحران های اقتصادی و التهابات این دوگانه در فضای حوزه از سوی جریان نواندیشی حوزوی مطرح گردیده و همزمان با انتقادات نسبت به روند انتخابات مجدداً این مباحث در فضای حوزه مطرح گردید. به عنوان مثال آقای سروش محلاتی از مهمترین نظریه پردازان این جریان در حوزه فقه سیاسی روز سیزدهم مرداد ماه در کلاب هاوس ضمن تاکید بر نظریه جمهوریت و دیدگاه های برخی از فقهای گذشته شورای نگهبان از جمله آیت الله مومن عنوان داشت: من از این ناحیه معتقدم جای نگرانی است و من از این که که افکار امام با میدانداری این جریان فکری در حال آسیب دیدن است، احساس خطر می‌کنم.[5] در این دوره برخی از انتقادات این جریان رنگ و بویی تندتر کرد به عنوان مثال در بیانیه منسوب به تشکل مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم آمده است:
با توجه به رد صلاحیت گسترده نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۴۰۰، همه می‌دانند این انتخابات فرمایشی، بی رونق و فاقد رقابت و با مشارکت حد اقلی خواهد بود و مسئولیت آن با شورای نگهبان است که با تلاش برای تضعیف جمهوریت نظام، وجاهت قانونی خود را از دست داده است[6].
در سطحی دیگر برخی از روحانیون به صورت موردی تحرکاتی همسو با مجمع و حتی با رویکردی رادیکال تر اتخاذ نمودند از جمله می توان به اظهارات آقای محمود امجد اشاره داشت که صراحتاً از عدم شرکت در انتخابات سخن گفت.[7] در سوی دیگر این ماجرا مهدی نصیری از کنشگران فکری رسانه ای که در سالهای گذشته از منتقدین سیاست های نظام در زمینه های مختلف بوده، مواضعی انتقادی نسبت به انتخابات 1400 اتخاذ و رویکردی مشابه مجمع محققین در پیش گرفت. وی در یکی از توئیت های اخیرش نوشت:
با مهندسی شورای نگهبان و برگزاری یک انتخابات دو مرحله ای، اکنون نظام و قوای سه گانه، یکدست شدند. آیا قربانی کردن جمهوریت، حذف تنوع و حاکمیت تک صدایی به حل بحرانهای جامعه ایران می انجامد یا منشأ بحرانهای عمیق تر خواهد شد؟ زمانی نه چندان طولانی پاسخ این سئوال را خواهد داد.[8]
پس از گذر از این شوک انتخاباتی که مدتی برخی دوگانه های فکری و سیاسی را در فضای حوزه فعال نمود، فضا به سمت متفاوتی حرکت نمود. از ماه ها پیش اظهاراتی مبنی بر عدم حمایت مصداقی جامعه مدرسین در این دوره از انتخابات مطرح شد، از جمله سخنان نائب رئیس جامعه مدرسین که ضریب بالایی در رسانه ها داشت. آیت الله مقتدایی در مصاحبه ای عنوان داشت: «جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بنا ندارد تا در انتخابات ریاست‌جمهوری سال آینده دخالت کند.»[9] این مساله در نهایت با بیانیه جامعه مدرسین در آستانه انتخابات 1400 رویه ای متفاوت گرفته و در اطلاعیه جامعه مدرسین منتشر شد:«رانجام موضوع در جلسه روز جمعه مورخ 1400/03/21 مطرح و با نصاب بیش از دوسوم اعضای جامعه، حضرت حجت‌الاسلام و المسلمین حاج سید ابراهیم رئیسی «دامت توفیقاته» به‌عنوان نامزد اصلح شناخته شد.»[10]
طی این دوره زمانی مراکز دیگری در بین حوزویان در حمایت از آقای رئیسی فعال بودند از جمله تشکل اساتید ولایی، مؤسسه امام خمینی(ره)، ستاد ملت امام حسین(ع)، طیفی از طلاب موسوم به عدالت خواه که بخشی از اختلافات بین ایشان بر سر انتخاب آقای جلیلی و رئیسی تا روزهای آخر ادامه داشت.
در سطح مرجعیت و پس از رد صلاحیت آقای لاریجانی و علی رغم زمزمه های مختلف به فاصله چند روز مانده به انتخابات اجماع بی نظیری در حمایت از انتخابات 1400 ایجاد شد و اکثر مراجع معظم تقلید با انتشار بیانیه هایی از انتخابات حمایت و در نهایت در پای صندوق نیز حضوری پررنگ داشتند.
پسا انتخابات
انتخابات 1400 با همه فراز و نشیب هایش با مشارکت 8/48 درصد پایان و حجت الاسلام رئیسی به عنوان رئیس جمهور سیزدهم انتخاب شد.در فضای جریانات حوزوی نزدیک به اصلاح طلبان همچنان انتقاد از فضای کلی انتخابات مطرح و در توئیتر و سایر شبکه های اجتماعی وابسته به کنشگران این جریان بازتاب هایی داشت. از دیگر وقایع و روندها در این دوره می توان از موجی از پیام های تبریک حوزویان و شخصیت ها برای رئیس جمهور منتخب نام برد.
تحلیل رخداد
در مقام تحلیل روند طی شده در انتخابات 1400 در فضای حوزه های علمیه و روحانیت می توان به چند نکته اشاره نمود:
1)به نظر می رسد علی رغم وجود اختلافات فراوان حوزویان را می توان ذیل چند رویکرد کلی در نسبت با انتخابات تقسیم بندی نمود:
- عدم الورود؛ برخی از جریانات حوزوی که اغلب ذیل سنتی حوزه قابل طرح هستند به دلائل مختلف از جمله برخی از مبانی فکری و فقهی، اساساً در حوزه انتخابات ورود سلبی و ایجابی ندارند. این جریان در سطوح مختلف از جمله مرجعیت نیز فعال است، در سالهای گذشته در قالب دیدگاه هایی همچون استقلال حوزه خود را مطرح نموده است.
- ورود؛ این طیف از حوزویان شامل حوزویانی بودند که جریان انتخابات به دو شکل فعال بوده اند:
اول) حامیان اصل مشارکت: رویه اغلب مراجع تقلید در انتخابات،عدم ورود مصداقی و تلاش می شود در قالب دعوت مردم به اصل مشارکت و حضور در صندوق رای عموم متدینین را نسبت به اصل مشارکت در انتخابات دغدغه مند کرد. در سطحی دیگر نیز در این دوره و دوره های پیشین طیفی اساتید و شخصیت های حوزوی مشابه همین رویکرد را داشته اند.
دوم) حامیان نامزد خاص: در این دوره برخی از ائمه جمعه، اعضای خبرگان و نیز تشکل هایی همچون جامعه مدرسین در قالب بیانیه هایی ورود مصداقی و حمایت از کاندید خاص را در پیش گرفتند.
- تحریم ورود: در کنار دو طیف گذشته می توان از طیف سومی از حوزویان نام برد که تصریحاً یا تلویحاً از حامیان تحریم انتخابات بوده اند از جمله طیفی از جریان شیرازی، روحانیون همسو با طیف احمدی نژاد، مجمع محققین و مدرسین و آقای امجد که در این دوره از فضای رسانه برای ترویج دیدگاه های خود استفاده حداکثری نمودند.
2) یکی از ویژگی های انتخابات ریاست جمهوری این دوره تشدید روند مجازی شدن بود. به صورت مشخص کلاب هاوس در سه ماه پایانی انتخابات محملی برای عرض اندام جریانات سیاسی و فکری شده بود که دیدگاه های خود را از این طریق به کف جامعه منتقل می کردند. قطع نظر از برخی تحلیل ها که یکی از علل شکست اصلاح طلبان را تمرکز بیش از حد بر فضای مجازی و غفلت از مردم کوچه و بازار می داند، به نظر می رسد همچنان حوزه نسب به پدیده های مشابه غفلت داشته و در انتخابات 1400 نیز حوزویان همچنان در شبکه های داخلی همچون ایتا و حداکثر تلگرام به فعالیت انتخاباتی می پرداختند و کلاب هاوس مورد اقبال جدی حوزویان قرار نگرفت.
- انتخابات 1400 نشان داد همچنان مساله جایگاه مردم، یک منازعه جدی در بین جریانات حوزوی می باشد و اساساً این منازعه بیش از یک منازعه سیاسی می تواند یکی منازعه فکری باشد و پاسخ آن نیز از دل حوزه باید بیرون بیاید. طیفی از حوزویان موضوع جایگاه مردم در جمهوری اسلامی و نسبت مشروعیت نظام و مردم را مجدداً مطرح ساختند.طرح این مباحث عمدتاً از سوی جریانات نواندیش حوزوی نزدیک به جریان اصلاح طلب بوده و نشستی هم با حضور آقایان خسروپناه و قاضی زاده با عنوان جایگاه رأی مردم از دیدگاه امام خمینی(س) برگزار گردید. از دیگر رخدادهات طرح دیدگاه های آقای سروش محلاتی در چندین گفتگو در فضای مجازی بود که در قالب همین مساله انتقاداتی را نسبت به روند فعلی مطرح کرد. بی شک این اختلاف نظر که طیف دیگر آن برخی از بزرگان حوزوی همچون آیات مومن و مصباح می باشند در سالهای آینده نیز مجدداً و در بزنگاه های مختلف طرح خواهد شد.
منابع
https://v-o-h.ir/
www.mehrnews.com
[1] – سایت خبری خبرانلاین 25/2/1400
[2] – سایت خبرگزاری مهر28/2/1400
[3] – وب سایت صدای حوزه، 30/2/1400
[4] – وب سایت الف 5/3/1400
[5] – انصاف نیوز، 13/3/1400
[6] – پایگاه خبری آفتاب 6/3/1400
[7] – پایگاه خبری انصاف نیوز 18/3/1400
[8] – صفحه توئیتر نصیری 19/6/2021
[9] – روزنامه شرق 11/9/1399
[10] – وب سایت تسنیم، 24/3/1400
