چالش چندهمسری در کشور
از تبلیغ و مناظره تا برگزاری کارگاه آموزشی مهارت‌های ارتباطی خانواده‌های چندهمسری
(با نگاهی به فعالیت مبلغان و مروجان چندهمسری طی سالیان اخیر در کشور)
زهره اسمخانی[1]
مقدمه
انتشار خبر برگزاری اولین کارگاه مهارت‌های ارتباطی خانواده‌های چندهمسری در شبکه‌های اجتماعی و فاصله زمانی کوتاهی پخش برنامۀ بدون توقف از صداوسیما که به شیوه مناظره‌ای به طرح بحث تعدد زوجات می‌پرداخت، زمینه‌ساز هیاهوی رسانه‌ای در کشور شد که بازتاب‌های متفاوتی را از سوی موافقان و مخالفانِ تعدد زوجات در برداشت. این بازتاب‌ها نشان از حساسیت جامعه ایران نسبت به مسئله‌ای دارد که در دهه‌های اخیر یکی از چالش‌برانگیزترین منازعاتی است که در تعارض عرف، شرع، قانون حمایت از خانواده در جامعه ایران دارد؛ این تعارض هیچ‌گاه نتوانسته وحدت رویه‌ای را بین مخالفان و موافقان موضوع چندهمسری ایجاد نماید؛ به‌طوری‌که چالش‌های طرح این بحث در جمع‌های خانوادگی، اجتماعی و اقشار مختلف دانشگاهی و حوزوی همچنان به قوت خود باقی است و استمرار دارد. موضوع چندهمسری دستخوش تغییرات قانونی پیش از انقلاب و پس از انقلاب در ایران بوده است که فرازوفرود این تغییرات قانونی همراه با تأثیرپذیری از اجتماع و روند تحولات خانوادگی به وقوع پیوسته است:
- قانون مدنی مصوب 1307 اولین قانون مصوب در امور حقوقی از جمله نکاح و طلاق: حکمی که به‌صراحت از قانونی بودن تعدد زوجات بحث شده باشد وجود ندارد؛ اما جواز آن به‌عنوان پیش‌فرض و امری مسلم قلمداد شده است.
- ماده 6 قانون ازدواج مصوب 1310، مرد مکلف شده که در صورت داشتن همسری دیگر هنگام ازدواج مجدد به همسر جدید و عاقد اطلاع دهد وگرنه مجازات خواهد شد.
- ماده 14 قانون حمایت از خانواده مصوب 1346، مرد برای ازدواج مجدد نیاز به اجازه دادگاه دارد و به مجازات محکوم خواهد شد.
- در سال 1353 در ماده 17 قانون حمایت از خانواده برای ازدواج مجدد مرد شرایط خاصی وضع شد. به‌طوری‌که مرد نمی‌تواند با داشتن زن، همسر دوم اختیار کند؛ کمیسیون حقوقی و قضائی مجلس پس از بررسی این ماده، جواز تعدد زوجات را منحصر در 10 مورد دانست.
- پس از انقلاب شورای نگهبان در سال 1363 مجازات را خلاف شرع تشخیص داد و در نتیجه این مجازات جنبۀ قانونی خود را از دست داد.
- سال 1385 لایحه حمایت از خانواده تصویب و در ماده 23 آن جواز تعدد زوجات منوط به شرایطی شد. تصویب این ماده در لایحه حمایت از خانواده منجر به نقدها و مخالفت‌هایی در بین برخی از جوامع دانشگاهی و حوزوی شد؛ از جمله تدوین مقاله «نقد و بررسی ماده 23 لایحه حمایت از خانواده[2]» که با دفاع کلامی از تعدد زوجات، این امر را برخلاف مبانی فقهی دانسته و ثابت کرده است که محدود کردن تعدد زوجات به فرض‌های نادر، ضرورت اجتماعی چندهمسری نسبت به زنان و دختران را که نمی‌توانند همسر اول شوند، برطرف نکرده و علاوه بر ستم به این زنان و دختران در فرض عدم ازدواج، موجب گسترش فساد، ارتباطات مخفیانه و در بعضی موارد شیوع طلاق خواهد شد.
سیر تغییرات قانونی چندهمسری در کشور حکایت از روند اختلافی این بحث در جامعه ایران دارد که اختلاف‌نظر و دیدگاه در این باب، نتوانسته وحدت نظری را از نظرگاه عرف، شرع و قانون ایجاد نماید؛ مبنای همین اختلاف سبب ظهور جبهه موافقان و مخالفان چندهمسری در کشور بوده است؛ که به نظر می‌رسد این چالش هیچ‌گاه به نظرگاه مشترک نخواهید رسید.
رخداد
طی سال‌ها حرکت جدیدی با مدیریت مؤسسه‌ای در قم در فضای مجازی با راه‌اندازی گروه‌ها و کانال‌های متعدد و در فضای حقیقی با تبلیغ و کارهای پژوهشی ایجاد شده است. این مؤسسه را گروهی از موافقان و مبلغان چندهمسری با گرایش مذهبی و عموماً طلابی از بدنه حوزه علمیه شکل می‌دهند که از تیرماه 97 فعالیت خود را آغاز نموده و علی‌رغم قانون فعلی کشور که اجازه همسرگزینی مجدد را منوط به شرایط و تبصره‌هایی دانسته، به تبلیغ و ترویج چندهمسری می‌پردازد؛ هدف اصلی و نهایی فعالیت این مؤسسه، فرهنگ‌سازی و تشویق مردانی است که با رعایت استانداردهای رفتاری و مهارت‌های ارتباطی بتوانند همسر دوم اختیار کنند. در ادامه تلاش می‌کنیم که به معرفی اجمالی طیف‌هایی از مبلغان این جریان در فضای مجازی و حقیقی بپردازیم:
فعالیت مروجان تعدد زوجات در فضای حقیقی
مؤسسه وطن توحیدی حیات حسنی که از تیرماه 97 فعالیت خود را آغاز نموده؛ مدیریت تبلیغ و ترویج چندهمسری را در فضای جامعه بر عهده دارد؛ اهداف موردتوجه این مؤسسه شامل موارد زیر ذکر شده است:
- مطالعات تمدنی راهبردی در نظام خانواده در اسلام
2- آموزش، تبلیغ و حمایت از ازدواج‌های آسان و الگوساز، زنان سرپرست خانواده، دختران در سن بالا، بین فرهنگی و چندهمسری در جهان اسلام
این مؤسسه در مورخ 19 آبان 98 با انتشار اولین بیانیه، به تبیین چرایی و ضرورت چندهمسری در شرایط فعلی و در بیانیه دوم، به موضع مؤسسه نسبت به عملکرد رسانه‌ها، موضع مؤسسه نسبت به نظرات منتشرشده از مقام معظم رهبری، موضع مؤسسه نسبت به برگزاری کارگاه‌ها در آینده پرداخت.
مؤسسه فوق علاوه بر انتشار نظرات صاحب‌نظران و برخی علمای دینی و پاسخگویی به شبهات پیرامون چندهمسری، ادله روایی و قرآنی تعدد زوجات، توانسته آغازگر فعالیت وسیعی را در این زمینه باشد؛ این فعالیت‌ها هم از جانب برخی اشخاص فعال و دارای مسئولیت در این مؤسسه از جمله؛ ابوذر آذری، نوید ابراهیمی ارموی صورت گرفته و نکته جالب‌توجه، عامل بودن و چند همسره بودن این افراد است؛ به‌طوری‌که نوید ابراهیم ارموی با انتشار تجربه زیسته چندهمسری خود در فضای مجازی در قالب‌های مختلف و تهیه کلیپ «مثل خواهر» از چهار همسر خود و زندگی چهار همسر خود روایت می‌کند.
یکی دیگر از اهداف این مجموعه، جذب بانوان موافق تعدد زوجات و راه‌اندازی گروهی به نام گروه «بانو امین» در مؤسسه که طی سال‌های اخیر، معدودی از بانوان ضمن آشنایی و موافقت با اهداف این مؤسسه، به تبلیغ و ترویج چندهمسری و همراهی آن‌ها با اهداف و برنامه‌های مؤسسه حیات حسنی می‌پردازند. با توجه به اینکه در شرایط فعلی جامعه ایران، پذیرش چندهمسری از سوی بانوان سخت‌تر و غالباً – مگر موارد نادر و استثنایی- اجتناب‌ناپذیر است، حضور بانوان موافق چندهمسری می‌تواند این مؤسسه را به اهداف خود نزدیک‌تر سازد.
گردآوری احکام و استفتائات از مراجع معظم تقلید در موضوع ازدواج و مدیریت خانواده‌های چندهمسری از سوی واحد پژوهش مؤسسه وطن توحیدی حیات حسنی با عنوان «طریق طوبی در حیات حسنی»، انتشار و رونمایی از کتاب «کسر کوثر» با موضوع تعدد زوجات برای خانواده‌های موفق و موافق فرهنگ تعدد زوجات در شب میلاد حضرت زینب از جمله کارهای پژوهشی صورت گرفته این مؤسسه بوده است.
برگزاری اولین کارگاه آموزشی مهارت‌های ارتباطی خانواده‌های چندهمسری از سوی مؤسسه حیات حسنی که با توجه به آنچه بحران تجرد دختران و زنان سرپرست خانواده در کشور و وجوب تبلیغ این مهم تلقی شده از دیگر اقدامات این مجموعه بوده که طبق مصوبه هیئات امناء برگزاری این دوره با عناوین ضرورت احیای فرهنگ چندهمسری، الزامات تشکیل خانواده‌های چندهمسری، احکام فقهی خانواده‌های چندهمسری، مهارت‌های ارتباطی خانواده‌های چندهمسری در نظر گرفته شده است.
سؤالاتی که برای شرکت در این کارگاه برای متقاضیان شرکت در این کارگاه ارسال شده بود شامل موارد زیر بوده است:
- جزو خانواده‌های تعددی هستید و قصد مهارت‌افزایی دارید (بله/خیر)؟
- قصد تشکیل خانواده چندهمسری دارید و خواستار شناخت مهارت‌های این فرهنگ هستید؟ (بله/ خیر)
- به دنبال همسر جهت ازدواج دوم هستید؟ (بله/خیر)
- جهت آشنایی با این موضوع و برطرف کردن شبهاتتان شرکت می‌کنید؟ (بله/خیر)
این کارگاه زمینه‌ساز انتقاد شدید مخالفان، ایجاد فضای طنز و برگزاری کارگاه‌هایی برای خانواده‌های تک‌همسری و تداوم و استحکام خانواده‌های تک‌همسری در کشور شد.
از اظهارنظر ابراهیم فیاض، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران در خصوص طرح این موضوع که ترویج چندهمسری ترویج فحشاست تا در نهایت اظهارنظر منسوب به رهبر انقلاب در خصوص چندهمسری که مطرح گردید آقایان حتی به شوخی هم نباید درباره تعدد زوجات حرف بزنند که باعث دلسردی خانم‌ها می‌شود.
فعالیت مروجان تعدد زوجات در فضای مجازی
- فعال‌ترین و پرمخاطب‌ترین کانال با هزار عضو با نام کانال مؤسسه وطن توحید حیات حسنی در حال فعالیت است؛ که دارای وب‌سایت به آدرسir است و در شبکه‌های اجتماعی ایتا، سروش و تلگرام و آپارات و اینستاگرام فعالیت دارد.
- کانال «پایگاه تبیین چندهمسری اسلامی» که با هزار عضو و مدیریت ابراهیم ارموی فعالیت دارد که در اهداف گروه آورده است: چرا تعدد زوجات؟ بیش از یک‌میلیون دختر بین 30 تا 50 سال / بیش از سه میلیون مجرد با سابقه ازدواج (بیوه یا مطلقه)/ این زنان معمولاً خواستار مجدد ندارد چه کنند؟ چرا در مورد تعدد زوجات زود قضاوت می‌کنیم؟
- کانال‌های دیگری همچون گفتمان چندهمسری، تعدد زوجات و چندهمسری اسلامی، فرهنگ چندهمسری اسلامی، سبک زندگی تعدد زوجات، توحید در وحدت زوجات، زندگی مشترک و اشتراک زندگی از جمله کانال‌هایی هستند که به‌منظور تبلیغ و ترویج فرهنگ چندهمسری در شبکه‌های اجتماعی سروش، ایتا و تلگرام فعالیت دارند.
آسیب‌ها
روند فعلی تبلیغ چندهمسری آسیب‌های عدیده‌ای در پیش خواهد داشت از جمله:
- طرح تناقض‌آمیز نظرات و مواضع مقام معظم رهبری درباره چندهمسری و در نتیجه، استفاده ابزاری و بهره‌برداری منفعت‌طلبانه از مواضع معظم له راجع به این موضوع؛
- تبلیغ چندهمسری را می‌توان مدلی از یک نسخه واحد سبک زندگی به جامعه و مردان ایرانی دانست که این مدل و سبک زندگی، ازلحاظ عرفی و عقلی پذیرفته شده نیست؛
- مبلغان این سبک زندگی، عمدتاً مردانی هستند که دارای گرایش‌های مذهبی و بعضاً روحانی هستند که ورود اقشار مذهبی و خصوصاً قشر طلبه به این موضوع زمینه‌ساز تشدید حساسیت‌های اجتماعی به این صنف به‌عنوان صنفی که به دنبال سبک زندگی چندهمسری هستند شده است؛
- تداخل فقهی، حقوقی و عرف در باب مسئله چندهمسری در کشور هیچ‌گاه بن‌بست مخالفان و موافقان طرح چندهمسری را باز نخواهد نمود؛ لذا دامن زدن به این مسئله در کشور، جز هیاهوی رسانه‌ای و کشمکش نتیجه‌ای نخواهد نداشت؛
- باز شدن طرح چندشوهری از سوی گرایش‌های فمینیستی در جامعه؛ به‌عنوان طرح مخالفتی و برابرجویانه با مسئله چندزنی، کما اینکه فائزه هاشمی در اظهارنظری گفته اگر چندهمسری خوب است، آن را برای زن‌ها هم آزاد کنید؛
- برهم خوردن نظم اجتماعی و توازن و تعادل خانواده‌ها در سطح کلان و ایجاد یک آنومی اجتماعی؛
- عدم سازگاری با منافع و مصالح عمومی خانواده به‌عنوان راهکار و نسخه‌ای واحد برای مردان جامعه؛
- اثرگذاری تبلیغات مروجان چندهمسری بر مردان و گرایش مردان به چندهمسری بدون فراگیری دانش و بینش؛
- فراگیری و عادی‌سازی چندهمسری در جامعه بدون توجه به زیرساخت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور.
راهکارها
- معرفی نمونه‌ای و آماری از خانواده‌هایی که با چند همسرگزینی؛ موجبات انشقاق، اختلاف و فروپاشی نظام خانواده (خصوصاً خانواده اول)، طلاق و دیگر آسیب‌ها از جمله به اجرا گذاشتن مهریه و نفقه از سوی همسر اول را فراهم آورده‌اند؛
- نگاه آسیب‌شناسانه، عبرت‌آموزی از خانواده‌های آسیب‌دیده و بررسی علل و عوامل به وجود آمدن این آسیب‌ها در خانواده‌های چندهمسری؛
- جلوگیری از فعالیت تشکیلاتی و تبلیغاتی و علنی مؤسسات و شخصیت‌های حقیقی و حقوقی که در پی فرهنگ‌سازی تعدد زوجات در جامعه هستند؛ و با پیچیدن یک نسخه واحد برای خانواده‌ها زمینه آسیب‌های اجتماعی و خانوادگی جدید را رقم می‌زنند؛
- ارائه آمار و تحقیقات میدانی برای بررسی میزان موفقیت خانواده‌های چندهمسری و بررسی میزان رضایتمندی زن اول و همسر دوم؛
- ارائه آماری از میزان خشونت علیه زنان در خانواده‌های چندهمسری از جمله؛ خشونت عاطفی، مالی، روانی بر زنان؛
- تفکیک میان مردان بوالهوس از مردان متأهل و متعهد که به دنبال تحقق چندهمسری هستند.
[1]. دانش‌آموخته جامعه الزهرا و کارشناسی ارشد مطالعات زنان از دانشگاه ادیان و مذاهب
[2]. محمدتقی کرمی و مهدی سجادی امین (1389)، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان، سال دوازدهم، شماره 48.
