بحران در اقتصاد دین

مهدی پایدار^[1]

 

مقدمه

نظام اقتصادی حوزه و روحانیت ازجمله موضوعاتی بوده که از سال‌های گذشته مورد نقد و بررسی شخصیت‌های مختلف و بزرگان دینی و حوزوی قرار گرفته است. یکی از معروف‌ترین آثار در این زمینه اثر ماندگار شهید مطهری است که دغدغه ایشان بررسی منابع مالی روحانیت بوده و شاید آن زمان کمتر کسی تصور می‌کرد شرایطی مشابه شرایط امروز به وجود بیاید. حوزه و مؤسساتی که سال‌ها به بودجه‌های دولتی وابسته شده و ناگهان در اثر بحران اقتصادی کشور، بودجه‌های این مراکز نیز دچار بحران شود و بسیاری از پروژه‌ها تعطیل و افرادی بیکار شوند.

وضعیت اقتصادی کشور در سال‌های گذشته حوزه، روحانیت، مرجعیت و مراکز دینی و در یک مفهوم عام اقتصاد دین را متأثر کرده است. اما مراد از اقتصاد دین چیست؟ مراد از اقتصاد دین البته نه اقتصاد دینی است؛ چراکه اقتصاد دینی در تحلیل پدیده‌ها و رفتارهای اقتصادی، متغیر دین (ارزش‌ها و آموزه‌های دینی) را در کنار متغیرهای غیردینی دخالت می‌دهد؛ ازاین‌رو در کنار علم اقتصاد سیاسی و علم اقتصاد توسعه و در مقابل اقتصاد نئوکلاسیکی قرار می‌گیرد؛ اما اقتصاد دین، پدیده‌ها و رفتارهای دینی را تحلیل اقتصادی می‌کند؛ بدین سبب از نظر روش‌شناختی در کنار تحلیل اقتصادی سیاست (انتخابات عمومی) و تحلیل اقتصادی جرم قرار می‌گیرد. (حکیم‌آبادی، 1381)

مراد از نسبت دین و اقتصاد در این مقاله معنای دوم است، معنایی که دقیقاً مراد از آن، تحلیل اقتصادی رفتارها و پدیده‌های دینی و از سویی کنشگری اقتصادی منبعث از دین است. در این فضا، چهار سطح مدنظر این مقاله است: سطح اول مرجعیت به‌عنوان مهم‌ترین کنشگر دینی؛ سطح دوم مدیریت حوزه‌های علمیه؛ سطح سوم طلاب و معیشت ایشان و درنهایت، سطح چهارم سایر حوزه‌ها نظیر سفرهای زیارتی و مؤسسات دینی و حوزوی.

شرایط اقتصادیِ به وجود آمده در کشور در چند سال گذشته تمامی سطوح فوق را تحت تأثیر خود قرار داده است. در حوزه مرجعیت با کاهش ارزش پول ملی و قدرت خرید، شهریه مراجع به طلاب روزبه‌روز درواقع کمتر شده و از سوی دیگر، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه نیز دچار بحران بودجه‌ای است. این رویه در معیشت طلاب اثری خطرناک‌تر داشته و نسلی از طلاب را با بحران‌های شدید مالی و اداره معیشت و زندگی روزانه مواجه کرده است. در این یادداشت تلاش می‌کنیم به شرایط موجود در سطوح 4 گانه فوق بر اساس اطلاعات آشکار موجود در فضای مجازی اشاراتی داشته و درنهایت، سناریوهای پیش رو را تبیین نماییم.

 

معیشت طلاب در سطوح مختلف

سطح اول) مرجعیت

طی سال‌ها و یک سنت متمادی در حوزه‌های علمیه، مراجع تقلید وجوهات شرعی شامل خمس و سایر هزینه‌های به‌دست‌آمده از عناوین مشابهی که از سوی متدینین دریافت کرده‌اند را بین طلاب حوزه‌های علمیه به‌عنوان شهریه توزیع می‌کنند. این شهریه در بهترین حالت و برای طلاب معیل درس خارج رتبه سه، بسیار پایین‌تر از یک معیشت ساده است. به‌عنوان مثال بر اساس آخرین جدول شهریه مقام معظم رهبری یک طلبه درس خارج سطح سه و متأهل یک میلیون و دویست هزار تومان دریافت می‌کند. بخشی از وجوهات دریافتی صرف تعمیرات و نگهداری مدارس علمیه و دفاتر و برخی از مؤسسات وابسته به دفاتر مراجع نیز می‌شود. سقوط ارزش پول ملی، شرایط خاصی برای این سطح از اقتصاد دین ایجاد کرده است، شرایطی که تأمین شهریه طلاب در وضعیتی که تورم و هزینه‌های زندگی طلاب روزانه در حال افزایش است را سخت‌تر می‌کند. این دومینو در بلندمدت منجر به کاهش ارزش موجودی دفاتر مراجع به دلیل وضعیت اقتصادی مؤمنین و پرداخت‌کنندگان خواهد شد و اقتصاد مرجعیت را با چالش روبه‌رو خواهد کرد. در سال‌های گذشته، این مسئله در اخلال در شهریه برخی از آیات بروز و ظهور داشت و شهریه ایشان به‌صورت چرخشی به فراخور توان به طلاب تعدادی از استان‌ها پرداخت شده است. از دیگر پیامدهای شرایط فعلی، بحران در برخی از مؤسسات حوزویِ تحت اشراف مراجع و شخصیت‌های حوزوی بوده تا جایی که حقوق کارکنان با تأخیر پرداخت شده و حتی منجر به تعدیل نیرو شده‌اند.

سطح دوم) مدیریت حوزه‌های علمیه

بودجه اعلامی دولت برای مجموعه‌های مرکز مدیریت، شورای عالی حوزه، حوزه‌های خواهران، برادران در سراسر کشور جمعاً 240 میلیارد تومان است که در سال‌های گذشته همگی آن تأمین نشده است. همین رویه در خصوص مؤسسات حوزوی هم جاری و ساری است و امروز بودجه‌های عمرانی حوزه تقریباً صفر و بودجه‌های جاری هم در بدترین شرایط خود است که حتی حقوق کارمندان حوزه به‌طور کامل پرداخت‌نشده است. (اعرافی،  1397)

مدیریت حوزه‌های علمیه کشور در سخنرانی‌های مختلف خود نسبت به وضعیت بودجه حوزه عباراتی به‌کار برده‌اند که درخور توجه است؛ ازجمله «وضعیت بودجه حوزه در کم‌ترین حالت خود قرار دارد»؛^[2] «جفای عجیبی در بحث بودجه به حوزه می‌شود»؛^[3] «بودجه حوزه‌های علمیه نصف شده است»^[4] و «بودجه حوزه‌های علمیه به یک‌سوم کاهش پیداکرده است.»^[5]

این عبارات نشان از شرایط نامساعد بودجه‌ای دارد؛ تا جایی که به اذعان آیت‌الله اعرافی، از میان 500 برنامه حوزه که برای سال‌های آینده برنامه‌ریزی‌شده بود، تقریباً فقط برای پنج برنامه مهم بودجه هست. (همان)

این فضا در مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران بهتر نبوده و به‌عنوان نمونه در سال 97 در بخش بودجه هزینه‌ای و جاری، ۲۷۰ میلیارد اعتبار به حوزه‌های علمیه داده شد که تنها ۵۲ درصد آن تخصیص داده شد. (بهجت پور، 1398)

در چنین شرایطی که البته تنها بودجه دانشگاه تهران 800 میلیارد تومان تخمین زده شده و از سویی، فقدان اطلاع‌رسانی دقیق از چگونگی هزینه‌کرد این بودجه‌ها و موج‌سازی هرساله سنگین رسانه‌های معاند در خصوص بودجه‌های حوزه، موجی از بدبینی را می‌تواند در بین مردم دامن بزند تا جایی که شفاف‌سازی بودجه حوزه به‌عنوان مطالبه بخشی از طلاب و برخی اساتید درآید و از سویی تلاش‌هایی برای پاسخ به این سؤالات صورت گرفت. سخنگوی حوزه علمیه در مصاحبه‌ای که در خصوص بودجه حوزه و از خبر 20:30 به تاریخ 16/10/97 منتشر شد عنوان داشت: سرانه هر طلبه در بودجه 1398، مبلغ یک میلیون و هشت‌صد هزار تومان در نظر گرفته شده که در مقایسه با سرانه هر دانشجو به مبلغ پانزده میلیون تومان بسیار ناچیز است.

سطح سوم) وضعیت معیشتی طلاب

در آخرین اعلامیه دفتر شهریه مقام معظم رهبری، طلاب متأهل سطح یک (پایه یک تا ششم) شش‌صد تومان، طلاب پایه هفت متأهل رتبه یک هشت‌صد هزار تومان و طلاب پایه 8 تا 10 متأهل که رتبه دو محسوب می‌شوند، یک میلیون تومان و درنهایت، طلاب دروس خارج به‌عنوان رتبه سه، یک میلیون و دویست هزار تومان دریافت می‌کنند. این در شرایطی است که شهریه مقام معظم رهبری بالاترین دریافتی طلاب است و مبلغ دریافتی از شهریه برخی از مراجع در شرایط کنونی بسیار کم است.

گرانی فزاینده کالاها و خدمات از یک‌سو و دریافتی ناچیز شهریه از سوی دیگر، طلاب و روحانیون ممحض در حوزه را با بحران جدی معیشت روبه‌رو کرده است. کسری از طلاب مقاطع تحصیلی بالا در مؤسسات و مراکز فرهنگی اشتغال دارند؛ اما عمده طلاب و روحانیون، در کنار شهریه، گاهی در مناسبت‌های مذهبی به تبلیغ می‌روند و با هدایای مختصری بابت تبلیغ امرارمعاش می‌کنند. گرچه اخیراً میزان شهریه طلاب افزایش پیدا کرده و دفتر مقام معظم رهبری افزایش شهریه برای طلاب در مقاطع مختلف داشته‌اند؛ اما شرایط فعلی روند اتخاذ شغل دوم را در بین طلبه‌ها تشدید خواهد کرد. مشاغلی که گاهی با سبک و ذائقه زندگی طلبگی سازگار نیست؛ ازجمله نگهبانی، صرف وقت زیاد در حوزه بورس، مسافرکشی و…

درآمد بسیار کم و فقر مالی در کنار توقعات خانواده‌ها، معیشت را سخت کرده است و بروز اختلافات خانوادگی و بدهی‌های مالی از دیگر پیامدهای شرایط پیش روست و حتی موردی مشکوک به خودکشی یک طلبه در شهرک مهدیه در سال گذشته نیز گزارش شد که اخبار ضدونقیضی در خصوص اسفناک بودن وضعیت مالی وی مطرح شد و مسائل مالی یکی از انگیزه‌های خودکشی وی عنوان شد.

سطح چهارم) سایر بخش‌ها

در کنار سطوح فوق، مشکلات و بحران اقتصادی جاری در سایر بخش‌های اقتصاد دین نیز اثرگذار بوده است. بسیاری از مراکز قرآنی که در دهه هشتاد بازار پررونقی داشته‌اند، به تعطیلی کشیده شده و یا به دلیل کاهش بودجه فعالیت‌های خود را کاهش داده‌اند. این در شرایطی است که مقام معظم رهبری بر گسترش آموزش‌های قرآنی تأکید کرده و عنوان داشته‌اند که یکی از راه‌های مبارزه با جنگ نرم دشمن بهره گرفتن از قرآن و معارف آن است. بنا بر برخی از گزارش‌ها، بودجه این مؤسسات در مسیر کاهش 80 درصدی نسبت به سال‌های گذشته است (شاهسونی، 1398). در کنار رکود فعالیت‌های قرآنی کاهش سفرهای زیارتی نیز از تبعات وضعیت اقتصادی فعلی است. کاهش سفر به مکه و عتبات عالیات از دیگر آثار این مسئله است.

 

روندها به کدام سمت است؟

گرچه نمی‌توان همه دستاوردهای فکری و فرهنگی و تمدنی یک کشور و ملت را بر پایه اقتصاد بنا نهاد و به‌مثابه جریانات چپِ فلسفی، اقتصاد را پایه همه حرکت‌ها تلقی نمود، اما بدون شک، هیچ پروژه فرهنگی و دینی در بلندمدت بدون توجه به ظرفیت اقتصاد موفق نخواهد بود.

شرایط مطرح‌شده در سطوح فوق، سازوکارهای خاصی را برای سازمان روحانیت و اساساً اقتصاد دین رقم ‌زده است؛ اما چه سناریوهای احتمالی پیش روی این اقتصاد است؟ اقتصاد دین متأثر از سه متغیر است که در آینده نهاد دین و روحانیت تأثیرگذار است:

• متغیر اول) کاهش جایگاه اجتماعی روحانیت که برخی از بزرگان نیز بدان اشاره کرده‌اند که ازجمله مهم‌ترین اظهارنظرها، بیانات آیت‌الله شبیری بوده است:

«نوع طلبه‌ها محبوبیت سابق را ندارند. در گذشته این صنف محبوب و مورد احترام بود، اکنون ممکن است شخصی به‌خاطر رفتارش در جایی مورد احترام باشد؛ اما این موضوع درباره نوع طلبه‌ها نیست. الآن اگر اختلافی بین طلبه و غیر طلبه در جامعه رخ دهد، چرا خیلی‌ها حداقل قسمتی از مشکل را از جانب طلبه می‌دانند؟ چون محبوبیت طلبه‌ها کم شده است. این‌ها مصیبت‌هایی است که اگرچه سخت است، اما باید قبول کرد». (شبیری، 1396)

در صورت کاهش جایگاه اجتماعی روحانیت و تداوم این روند، به‌صورت طبیعی جمعیت علاقه‌مند به حوزه و روحانیت نیز کاهش خواهد یافت و این جمعیت به سبد سایر رقبا خواهند رفت. در صورت بدگمانیِ این جمعیت به روحانیت و قطع ارتباط مالی، بودجه‌های دریافتی سازمان روحانیت و مرجعیت به وزان شیب کاهش جایگاه اجتماعی، کاهش خواهد یافت.

• متغیر دوم) تصمیمات اقتصادی دولت، در این فضا هرگونه تصمیم دولت مبنی بر کاهش یا قطع بودجه‌های حوزه می‌تواند اثرگذار باشد. در این نوع تصمیم‌گیری‌ها علاوه بر وضعیت اقتصادی کلی کشور، فشارها و عملیات روانی رسانه‌ای برخی از جریانات رسانه‌ای نیز که هرساله در ایام بودجه شروع می‌شود، بی‌تأثیر نیست.
• متغیر سوم) تصمیمات اقتصادی حوزه یکی دیگر از متغیرهاست که از زمان مدیریت جدید طرح‌ها و تحولات جدی در دستور کار قرار گرفته است. مدیریت جدید حوزه در تلاش است موانع در احیای موقوفات حوزوی را از طریق همکاری با دستگاه‌های ذی‌ربط برطرف کند. یکی از مهم‌ترین اقدامات آیت‌الله اعرافی، تأسیس دفتر وقف و منابع پایدار است که در سراسر کشور در حوزه‌های مرکز استان‌ها نیز راه‌اندازی شده و مهم‌ترین دغدغه‌اش بازگشت منابع مالی موقوفات حوزوی به خود حوزه‌هاست. مدیر دفتر وقف و منابع پایدار نیز تاکنون تلاش‌های جدی برای بازگشت این فضا و فرهنگ‌سازی وقف برای طلاب داشته است. وی عنوان داشته است:

«تا پایان سال ۹۵ موقوفات در سطح کشور ۲۵ برابر شده است و تا پایان سال گذشته ۴۰۰ موقوفه برای حوزه‌های علمیه در سطح کشور ایجاد شده است؛ درعین‌حال، از میان کل موقوفات کشور تنها ۲ درصد از آن‌ها مرتبط با حوزه‌های علمیه  است و باید بر توسعه فرهنگ وقف حوزوی تأکید شود و روحانیون و طلبه‌ها فرهنگ وقف را در جامعه تقویت و فرهنگ‌سازی کنند.» (محمدآبادی، 1396)

بر اساس سه متغیر فوق می‌توان سه سناریو برای آینده اقتصاد دین در حوزه‌های علمیه پیش‌بینی کرد:

1. سناریوی اول) تشدید بحران اقتصادی و مالی که این روند در صورتی اتفاق خواهد افتاد که شرایط و بحران‌های اقتصادی در کشور تداوم یابد و تشدید شود و از سوی دیگر، شیب کاهش جایگاه اجتماعی روحانیت نیز همچنان به سمت نزول بوده که طبیعتاً از میزان خمس، زکات و سایر وجوه مردمی خواهد کاست و درنهایت، در متغیر سوم نیز مدیریت حوزه نتواند موقوفات حوزوی را احیا کند و از این راه بخشی از مشکلات و بودجه‌های حوزه‌های علمیه شهرستان‌ها و مرکز را تأمین نماید. این سناریو شاید بدترین سناریو برای تاریخ حوزه‌های علمیه باشد که ضربات جبران‌ناپذیری ازجمله ضعف کیفی زیرساخت‌های مادی و معنوی را به همراه خواهد داشت.
2. سناریوی دوم) تداوم وضعیت موجود حداقل در دو دهه آینده است. این سناریو مبتنی بر حرکت شرایط اقتصادی بر مدار بحرانی ادامه‌دار و البته قابل‌تحمل است و از سوی دیگر، در حوزه کاهش جایگاه اجتماعی روحانیت نیز، ممکن است روحانیت و مرجعیت گرچه در بدنه مردمی ریزش داشته، اما همچنان حامیان ثابت خود را حفظ کند و شرایط به همین شکل پیش برود و از سوی دیگر، مسئله موقوفات نیز در حوزه به سبک چند سال گذشته باشد. این سناریو گرچه بحران‌ها را تشدید نمی‌کند، اما روندی فرسایشی ایجاد خواهد کرد.
3. سناریوی سوم) سناریوی مطلوب که بهبود شرایط اقتصادی کشور و تأمین مجدد بودجه‌های حوزه است. بدیهی است که در صورت بازگشت مجدد بودجه به حوزه، شرایط به‌مانند گذشته نخواهد بود. بعد دیگر این سناریو، حفظ سرمایه‌های اجتماعی روحانیت با رویکردهای جدید تبلیغی و جهادی و سایر اقدامات طلاب و روحانیون و درنهایت، احیای بخش شایان توجهی از موقوفات حوزوی است که این رویه می‌تواند در آینده بهترین سناریو برای اقتصاد دین در حوزه روحانیت باشد.

 

منابع

1. اعرافی، علیرضا (1397)، وضعیت اسف‌بار بودجه حوزه از زبان آیت‌الله اعرافی، میبدخبر http://meybodkhabar.ir

1. بهجت پور، عبدالکریم (1398) فقط نصف بودجه حوزه علمیه خواهران کشور تخصیص یافته است، خبرگزاری تسنیم https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/07/11/2110539
2. شاهسونی 1398، بیشترین ضرر کاهش ۸۰ درصدی بودجه قرآنی متوجه مؤسسات قرآنی است، خبرگزاری تسنیم https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/09/23/2159468
3. شبیری زنجانی، موسی (1396) ورود طلاب به فعالیت‌های سیاسی محبوبیت آنان را کم می‌کند، سایت اجتهاد http://ijtihadnet.ir
4. گلیک حکیم‌آبادی، محمدتقی (1381)، اقتصاد دینی و اقتصاد دین، فصلنامه اقتصادی دینی، دوره 2، شماره 8
5. محمدآبادی، پیشه (1396) ۴۰۰ موقوفه برای حوزه‌های علمیه در سطح کشور ایجاد شده است، خبرگزاری مهر https://www.mehrnews.com/news/4152870/۴۰۰

[1]. دانش‌آموخته حوزه علمیه و کارشناسی ارشد علوم سیاسی

[2]. جلسه شورای حوزه علمیه استان زنجان، سال 98

[3]. آیین تودیع و معارفه مدیر حوزه علمیه استان سمنان سال 97

[4]. دیدار اعضای شورای مرکزی تشکل فراگیر تبلیغ گروهی طلاب سال 97

[5]. همایش مدیران و معاونان تبلیغ مدارس علمیه سال 97