بررسی مناسبات روحانیت در بحران‌ها به‌ویژه بحران اپیدمی کرونا در کشور
زهره اسمی‌خانی[1]
چکیده
بررسی مناسبات روحانیت در بحران‌های اجتماعی به‌ویژه بحران اپیدمی کرونا در کشور را می‌توان یکی از محورهای مطالعه کارکرد حوزه‌های علمیه و روحانیت در عصر حاضر دانست؛ به اذعان کارشناسان نقش‌آفرینی روحانیت و حوزه‌های علمیه در بحران‌ها می‌تواند زمینه‌ساز تقویت مقبولیت اجتماعی و احیای پایگاه اجتماعی آنان باشد. هرچند بررسی ابعاد خدمات طلاب، روحانیت و حوزه‌های علمیه نشان می‌دهد که حضور روحانیت در پیشگیری، مهار، رفع و کاهش بحران‌های اجتماعی یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است، اما این ضرورت به‌عنوان یکی از کارکردهای روحانیت در عصر حاضر فاقد تعریفی سازمانی و صرفاً بر اساس یک مدل جهادی پیاده می‌شود، ازاین‌رو در دوران پساکرونا نیازمند تعریفی جدید و سازمانی از کارکرد روحانیت و حوزه‌های علمیه در بحران‌ها هستیم؛ بدیهی است مدیریت چنین نقش‌آفرینی صرفاً با مدل جهادی به سرانجام نمی‌رسد؛ بلکه اجرای آن در گرو ایجاد ساختاری منسجم، پایدار، متخصص خواهد بود. این نوشتار با روش اسنادی، عملکرد روحانیت، حوزه‌های علمیه، مراجع و برخی جریان‌های فکری حوزوی در بحران‌های اجتماعی به‌ویژه بحران اپیدمی کرونا را مورد بررسی قرار داده است.
کلیدواژگان: روحانیت، مرجعیت، کارکردهای روحانیت، جریان‌های فکری حوزوی
مقدمه
برجسته‌ترین کارکرد روحانیت تا به امروز به‌ویژه در اذهان عموم، کارکرد دین بوده است. ابعاد مختلف این کارکرد در تبلیغ و ترویج دین سبب شده روحانیت تنها در مقطع و شرایطی به چشم آید که پای دین و آخرت مردم در میان باشد؛ نگاه تک‌بعدی به کارکرد روحانیت نوعی ابهام را در برخی از مقاطع حساس ایجاد کرده که این عامل را می‌توان یکی از دلایل شکاف میان مردم با روحانیت به‌مرورزمان دانست؛ در حالی که حیات اجتماعی طلاب، روحانیت و حوزه‌های علمیه جزئی جدایی‌ناپذیر از دیگر کارکردهاست؛ نگاهی تاریخی به عملکرد روحانیت نشان می‌دهد که در بحران‌های اجتماعی روحانیت نقش ویژه‌ای از خود داشته‌اند. رخداد بحران اپیدمی کرونا در کشور عرصه جدیدی از کارکردهایی تعریف‌نشده روحانیت فراروی جامعه گشود که تاکنون این کارکردها شناخته‌شده نبود؛ حضور و اعلام آمادگی طلاب و روحانیون در فعالیت‌های جهادی مقابله با اپیدمی کرونا در کشور یکی از جلوه‌های حیات اجتماعی روحانیت و نشان از ظرفیت‌های بالقوه این صنف برای مهار و کنترل بحران‌ها در کشور و ورود به بحران‌های اجتماعی به شمار می‌آید. در این میان، بررسی عملکرد مسئولان حوزه، مرجعیت و نقش جریان‌های فکری حوزه‌های علمیه در مواجهه با اپیدمی کرونا و دستورالعمل‌هایی که از سوی وزارت بهداشت و ستاد مدیریت کرونا در کشور به‌عنوان تنها مجموعه تصمیم‌گیر مقابله با این بیماری به‌عنوان نمایندگان اصلی حوزه‌های علمیه نیز حائز اهمیت است. پژوهش پیش رو با هدف بررسی عملکرد روحانیت، حوزه‌های علمیه، مراجع و برخی جریان‌های فکری منتسب بر حوزه‌های علمیه در بحران اخیر اپیدمی کرونا، به این سؤال اساسی پاسخ می‌دهد که مداخله روحانیت و حوزه‌های علمیه و جریان‌های فکری حوزوی در بحران اخیر چگونه بوده است؛ مطالعه موردی هریک از عملکردها به روش اسنادی و کتابخانه‌ای است.
1. مفهوم شناسی
مفاهیم سازنده در پیشبرد پژوهش حاضر عبارت است از؛ روحانیت، کارکرد اجتماعی روحانیت، جریان‌های فکری حوزوی
1-1. روحانیت
معناشناختی واژه روحانیت با بررسی واژگان روح، روحانی و روحانیت آغاز می‌شود. در بیشتر کاربردهای لغوی، روح به معنای روان و نفس است که معنایی مقابل جسم دارد. هنگامی‌که این واژه با موجودی دیگر همراه می‌شود، معنای موجودی معنوی، طیب و طاهر می‌گیرد. روحانیت در ادبیات مکتوب و شفاهی ما، تحصیل‌کردگان حوزه‌های علوم دینی را گویند. روحانی یعنی کسی که با تحصیل علوم اسلامی در آموزشگاه‌های ویژه این نوع تحصیلات و یا شیوه‌هایی همچون موعظه، نویسندگی و تدریج در جهت ترویج دین‌داری بکوشد. روحانیت شیعه را می‌توان با توجه به مرتبه‌بندی، این‌گونه تعریف کرد: گروهی از شیعیان عالم و مؤمن به اصول و ارزش‌های اسلامی و شیعی که با تحصیل در نظام تعلیم و تربیت حوزه‌های علمیه که از مرتبه طلاب و فضلا آغاز و تا مرتبه مرجعیت ادامه می‌یابد، معمولاً در لباس روحانی با فعالیت‌هایی همچون علمی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در جهت حفظ و توسعه آموزه‌های اسلامی و شیعی می‌کوشد. (یعقوبی، 1391)
1-2. کارکرد اجتماعی روحانیت
اطلاق واژه روحانیت زمینه‌ساز در نظر گرفتن کارکردهای متعددی برای این صنف شده که علاوه بر خدمات علمی بر خدمات عملی در صحنه اجتماعی و سیاسی نیز مورد اشاره قرار گرفته است؛ خدمات عملی روحانیت در حوزه خدمات اجتماعی یکی از ابعاد نقش‌آفرینی روحانیت به شمار می‌آید که این خدمات را می‌توان شامل موارد زیر دانست؛ تأسیس مدارس، مساجد، مراکز فرهنگی، بیمارستان و کمک به سیل‌زدگان، زلزله‌زدگان. (عیسی نیا، 1385) برخی معتقدند نوع تعامل روحانیون با مردم و ایفای نقش‌های اجتماعی باید همراه با تعالی‌بخشی باشد؛ یک روحانی به‌عنوان نماینده دین در مقام ایفای نقش پیامبر و امام در میان مردم حضور دارد و لذا از او توقع می‌رود در کنار تأکید بر مراعات توصیه‌های پزشکی متخصصان امر بهداشت، جنبه دینی و معنوی قضایا را پررنگ کند و مردم را همیشه متوجه این دست حقایق بنماید. (وکیلی، 1399)
1-3. جریان‌های فکری حوزوی
جریان‌های فکری حوزوی به‌طورکلی با مشخصاتی چون انسجام و سازواری درونی منطقی، مرزگذاری با جریانات مشابه، تحرک و پویایی (صاحب اثر بودن)، عدم ابتنا بر افراد، سازگاری با جریانات رقیب، نامیرایی و تبعیت از قانون ظهور و خفا، عدم التزام به ساختار تشکیلاتی و فیزیکی، تحول اصلاحی، تابع قلت و کثرت عددی تابعین و نمایندگان آنها، نبودن اقتدار توصیف‌شده‌اند، اما معیار اصلی دسته‌بندی‌های جریان‌های فکری حوزوی تلقی هریک از آنها از بحران معاصر ذکر شده است که به‌طورکلی سه جریان نص گرا، اجتهادی، عقل محور تقسیم می‌شوند و جریان اجتهادی به‌عنوان جریان اساسی حوزه علمیه قم در نظر گرفته می‌شود. (طباطبایی، 1394: 38)
عملکرد طلاب و مراکز حوزوی در بحران اپیدمی کرونا
اعلام وضعیت بحرانی کشور در مقابله با بیماری کرونا و همه‌گیر شدن این بیماری، موجب شد تا صنف طلاب و روحانیون، فراخوان آمادگی خود در مواجهه با این بحران را با کادر پزشکی و وزارت بهداشت اعلام نمایند. خدمات طلاب در رویارویی با بحران کرونا در کشور هرچند بازتاب مقطعی و با ظرفیت رسانه‌های حوزوی داشت، اما این خدمات به‌مثابه خدمتی اجتماعی و فرهنگی به شمار می‌رود.
جریان شناسی نوع مواجهه روحانیت با پدیده کرونا را به سه دسته تقسیم کردند:
اول) طیفی از روحانیت با مواجهه‌ای منفی و سلبی با زیر سؤال بردن تمام مبانی و مسلمات دانش طب و یافته‌های پزشکی، به موج آنارشیسم علمی و بی‌اعتباری نهادهای مرجع دامن زدند.
دوم) برخی از جریانات روحانیت که منفعلانه نتوانستند برای خود در چنین بحرانی نقش مفید و اثرگذار تعریف نمایند.
سوم) روحانیت مسئولیت‌پذیر که آماده پذیرش مسئولیت اجتماعی بودند و با تحلیل واقع‌بینانه شرایط، ضمن ارتباط با سایر نهادها و مجموعه‌های درگیر بحران، برای خود وظیفه و مسئولیت تعریف نمودند. مؤلفه‌های شناخت این طیف را می‌توان در صدور فتاوایی مبنی بر حجیت همراهی و توجه به دستورات ستاد بحران، تشکیل ستاد بحران حوزوی، ارائه مساعدت‌های مختلف به ستاد مدیریت بحران، مشارکت در فعالیت‌های جهادی، استفاده از تریبون‌های حوزوی در تبیین شرایط بحران و تلاش برای اتحاد و همبستگی نهادهای مذهبی و دینی بین‌المللی در مواجهه همدلانه با این بحران اشاره کرد. (وکیلی، 1399)
دغدغه این نوشتار بررسی کنشگران و جریاناتی است که در بحران اخیر بروز و ظهور داشته‌اند که در پنج سطح قابل بررسی است:
سطح اول)گروه‌های جهادی
- خانه طلاب جوان به‌عنوان اولین تشکل طلاب و روحانیون با انتشار نامه‌ای به رئیس دانشگاه علوم پزشکی قم در همان روزهای ابتدایی و با توجه به الگوهای ایجادشده در ماجرای سیل سال 98 تلاش نمود که شرایط خود را در این بحران تعریف کند و لذا در اولین گام در نامه مذکور با اشاره به شرایط به وجود آمده خود را آمادگی هرگونه اقدام امدادی و حضور در بیمارستان‌های قرنطینه شده و سایر حوزه‌ها اعلام نمود. با ورود خانه طلاب جوان سایر گروه‌های جهادی با همکاری این مجموعه ورود پیدا کرده و حتی خبرهایی از آمادگی ایشان برای خدمت‌رسانی به سایر کشورها نیز مطرح گردید. حضور این طلاب تنها به بیمارستان منحصر نشد و تغسیل اموات کرونا، ضد عفوانی کردن منازل و معابر و ناوگان اتوبوسرانی، ارائه خدمات بهداشت روانی و عیادت از بیماران، ایجاد پویش برای کمک‌های مؤمنانه از دیگر اقداماتی بود که در این حوزه انجام گرفت.
- فعالیت‌های مرکز خدمات حوزه‌های علمیه برای مقابله با کرونا از اوایل اسفند 98 آغاز شد، حمایت از گروه‌های جهادی، حمایت از مبتلایان و خانواده متوفیان کرونا، توقف برگزاری برنامه‌های جمعی و تشکیل قرارگاه جهادی مرکز خدمات حوزه‌های علمیه؛ سه محور اساسی مرکز خدمات حوزه برای مقابله با کرونا در راستای منسجم کردن اقدامات سازمانی در عرصه‌های مختلف مأموریت: ارتقای سازوکارهای الکترونیک و کاهش و حذف مراجعات حضوری، تعریف سازوکارهای غیرحضوری و غیرتجمعی جایگزین برای خدمات جاری، تعریف خدمات خاص ایام کرونا
- قرارگاه جهادی مرکز، مبتنی بر رویکرد هدفمندسازی خدمات، بر رویکرد سوم متمرکز شده است؛ که خدمات ضدعفونی کردن منازل بیماران و متوفیان، توزیع بسته فرهنگی ایام کرونا میان اقشار خاص جامعه هدف، از جمله خانواده‌های مبتلایان متوفیان و طلاب جهادی، انتشار مجله الکترونیک در حوزه خانواده و حوزه بهداشت و سلامت، برگزاری وبینار و کلاس‌های مجازی با محوریت بهداشت و سلامت از جمله این فعالیت‌هاست.
- مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی توسط طلاب روانشناس و راه‌اندازی بخش ویژه پاسخگویی به سؤالات مرتبط با کرونا توسط طلاب روانشناس در مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی؛ مدیریت استرس و نگرانی حاصل از بیماری کرونا و مشاوره فردی بخش ویژه پاسخگویی به سؤالات روان‌شناسی
- از دیگر طرح‌ها طرح بهار در خانه همسو با پویش «در خانه بمانیم» با هدف تحکیم روابط اعضای خانواده و ایجاد فضای بانشاط در خانه و خانواده طلاب و روحانیون و فعالیت اداره کل بهداشت و سلامت مرکز خدمات حوزه نیز به ارائه خدماتی زیر به‌منظور مقابله با کرونا پرداخت: مشاوران مرکز مشاوره در رشته‌های پزشکی، مامایی و روان‌شناسی به طلاب و روحانیون، اعلام آمادگی برای تفاهم‌نامه میان مرکز خدمات و وزارت بهداشت برای اجرایی نمودن تصمیمات لازم بهداشتی
هرچند بسیاری از فعالیت‌ها حاصل تلاش‌های طلاب و روحانیت است، اما اختصاص آن به مجموعه ساختاری حوزه‌های علمیه توصیفی اغراق‌آمیز است؛ نگاهی بر عملکردهای انجام‌شده نشان‌دهنده مدلی از خدمت جهادی است که به‌واسطه روحیه همزادپنداری به وقوع پیوسته است؛ بدیهی است این سبک و مدل از فعالیت فاقد هرگونه ساختار حوزوی بوده و پاسخگوی بحران‌های اجتماعی نخواهد بود. آنچه در این سلسله از اقدامات بیش‌ازپیش نمود یافت، مدلی جهادی از خدمات طلاب و روحانیون بوده است و بسیاری از اقدامات سازمانی انجام‌شده را می‌توان اقداماتی درون‌سازمانی به شمار آورد.
سطح دوم) بررسی مواضع مدیریت حوزه‌های علمیه سراسر کشور در بحران کرونا
مدیریت حوزه‌های علمیه در واکنش به وضعیت بحرانی کشور، علاوه بر تصریح رویکرد حوزه‌های علمیه در مواجهه با اپیدمی کرونا که همان مواجهه اسلام با مصائب، رنج‌ها و بلاها بر سه رویکرد عقلانی، علمی و معنوی است؛ کمیته امور فرهنگی و دینی و عضویت نمایندگانی در ستاد مرکزی بحران کشور را به‌عنوان پیشنهاد مطرح نمودند.
آیت‌الله اعرافی در پیامی 10 ماده‌ای به طلاب، اساتید و نیروهای جهادی حضور طلاب و روحانیت را در کنار پرستاران و کادر پزشکی افتخار دیگری در تاریخ حوزه و روحانیت دانستند و مواجهه اسلام با مصائب و رنج‌ها و بلاها را بر سه رویکرد عقلانی، علمی و معنوی دانستند که رویکرد عقلانی تفسیر جامعی از چرایی و علت‌های آشکار و نهان پیدایش ناملایمات و حوادث را ارائه داده، رویکرد علمی مبتنی بر اذعان به نظام علی معلولی و طبیعی و جامع و فراگیر است و رویکرد معنوی و غیبی و اخلاقی بر دعوت به آگاهی بر احاطه علم و حکمت الهی، قوانین فرامادی و امدادهای غیبی استوار است.[2]
همچنین آیت‌الله اعرافی در نامه‌ای به وزیر بهداشت – دکتر نمکی- از اقدامات نهاد روحانیت برای مقابله با شرایط کرونا در کشور نوشت:
«ستاد حوزوی بحران و حوادث غیرمترقبه که مرکب از هفت نهاد حوزوی است، سامانه خدمت‌رسانی منظمی را ایجاد کرده، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه آمادگی معرفی عضویت در ستاد مرکزی بحران کشور را دارد و پیشنهاد داد که با توجه به اهمیت موضوعات فرهنگی و دینی، کمیته امور فرهنگی و دینی نیز در کنار سایر کمیته‌ها با محوریت مدیریت حوزه‌های علمیه کشور تدبیر و جهت همکاری در امور مرتبط، تشکیل شود تا ضمن هماهنگی بیشتر از ظرفیت کامل حوزه و روحانیت در سراسر کشور در خدمت به مردم ایران بهره‌برداری شود.»[3]
سطح سوم) مواضع مراجع عظام تقلید در مواجهه با اپیدمی کرونا
موضع‌گیری مرجعیت شیعه در مواجهه با رویدادهای اجتماعی را می‌توان فصل‌الخطاب بسیاری از بحران‌ها دانست؛ ازاین‌رو در بسیاری از بحران‌های اجتماعی، نظر و دیدگاه مراجع عظام تقلید علاوه بر کارگشا بودن در روند تصمیمات و مدیریت بحران‌های اجتماعی تأثیرگذار خواهد بود. دوران اپیدمی کرونا در کشور و ایجاد فضای دوگانه علم و مذهب و رودررو قرار دادن دین و مذهب در کنار خدمات علم پزشکی سبب شد بار دیگر موضع‌گیری مراجع عظام تقلید به این غائله خاتمه دهد. در این شرایط مراجع عظام تقلید علاوه بر توصیه به مردم برای حفظ سلامت و بهداشت، تعطیلی دروس خارج فقه، تأکید بر توسل به دعا و نیایش و اختصاص بخشی از سهم امام برای مقابله با بیماری کرونا، عملکرد دقیقی در مواجهه با این بحران نشان دادند. مراجع تقلید با استفاده از فتوا، استفتا و توصیه، اطاعت از دستورات پزشکی را واجب شرعی دانستند. انتشار استفتائات، سخنرانی‌ها و فیلم‌های کوتاه و توصیه به مقلدان و همچنین ارائه احکام کفن و دفن درگذشتگان کرونا را می‌توان از جمله مواضع ایشان در مواجهه با این شرایط برشمرد. از جمله نمونه‌های اظهارات مراجع می‌توان به مقام معظم رهبری و آیات مکارم، وحید خراسانی و نوری همدانی اشاره داشت.
علی‌رغم اینکه برخی از گمانه‌زنی‌ها از ایجاد تعارض بین برخی از مراجع سنتی با نظر پزشکان سخن می‌گفت، آیت‌الله وحید خراسانی در چندین نوبت از کادر پزشکی کشور تقدیر کرده و حتی در غائله تجمع در مقابل حرم حضرت معصومه (س) در بین برخی از گروه‌ها مقرر گردید که تجمعاتی در مقابل بیت آیت‌الله وحید صورت گیرد که بیت آیت‌الله وحید با بستن درب‌ها به روی این جریان افراطی، این اعتراضات بی‌مبنا وقعی ننهاد.
این ماجرا نشان داد که جریان اجتهادی و اصلی فقهی شیعی قدرت و پتانسیل روزآمدی و همراهی با شرایط و اقتضائات زمانه را داشته و تعارضات به وجود آمده در بین برخی از جریانات مختص اخباری‌ها و سایر جریانات نص‌گرا است.
سطح چهارم) جریان اساتید فقهی و اصولی
در کنار مراجع تقلید سطحی از اساتید فقه و اصول نیز کنشگری فعالی در این فضا داشتند. این جریان با نصب‌العین قرار دادن توصیه‌های بهداشتی و پزشکی، روش عقلایی و مبتنی بر علم نوین را در کنار توصیه‌های شرعی و اخلاقی پیش گرفتند. تببین بایسته‌های نقش روحانیت در مبارزه با کرونا از سوی آیت‌الله کعبی عضو خبرگان رهبری را می‌توان یکی از مواجهات جریان فکری اصولی حوزوی دانست؛ ایشان با تأکید بر اینکه دشمنان با سوءاستفاده از هر موقعیت در تضعیف دین و جایگاه روحانیت مشغول‌اند بر اساس سابقه حضور جهادی و انجام‌وظیفه در صیانت و حفظ جان و سلامت مردم، حضور به هنگام روحانیت و ایفای نقش بایسته در مقابله با ویروس کرونا را ضروری دانستند و مهمترین محورهایی که اشاره کردند، شامل موارد زیر است:
- از منظر دین رعایت بهداشت عمومی فردی، اجتماعی و محیطی برای حفظ جان خود و دیگران و مبارزه با آلودگی‌های ویروسی واجب شرعی است.
- سهل‌انگاری و بی‌مبالاتی در رعایت بهداشت اگر موجب ابتلای عده‌ای و فراگیر شدن آن شود ضمان‌آور و مجازات تعزیری شرعی و عقاب اخروی دارد.
- آموزش فراگیر بهداشت عمومی و تذکر مداوم لزوم رعایت نکات بهداشتی ضرورت شرعی است.
- رعایت دستورالعمل‌های وزارت بهداشت و مدیران مربوطه مبنی بر ضدعفونی کردن محیط و عدم شرکت در اماکن عمومی اعم از آموزشی حوزوی و دانشگاهی و اماکن مذهبی الزام شرعی دارد و ضروری است.
- توکل بر خدا و توسل به ائمه اطهار و استفاده از احراز و ادعیه و نماز در هر حال به‌ویژه هنگام سختی‌ها و بلایا رهگشا است؛ ارتباط با خدا نافی اسباب علمی و رعایت بهداشت عمومی در مقابله با کرونا نیست؛ بلکه راه‌حل‌های طبیعی و علمی وظیفه‌ای شرعی است. (کعبی، 1398)
سطح پنجم) اخباری‌ها
با توجه به آنچه گذشت رویکرد غالب و حاکم بر اندیشه و روش حوزه‌های علمیه و روحانیت برآمده از آن در بحران اخیر، مبتنی بر عقلانیت و معتقد بر سلسله نظام علت و معلول و نقش مسببات بر ایجاد و مهار بیماری کرونا بوده است؛ اما در این میان بررسی مواجهات جریان‌های فکری منتسب به حوزه‌های علمیه که تحلیل‌های متفاوتی را دامن زده است می‌تواند به تفکیک گفتمان غالب حوزه‌ای علمیه در بحران اخیر کمک شایانی نماید؛ به عبارتی تعدد مواجهات برخی از روحانیون در بحران اخیر سبب شد تا علاوه بر شائبه این مواجهات به گفتمان اصلی حوزه‌های علمیه، به شائبه غیریکنواخت بودن و تعدد گفتمان‌های حوزه‌های علمیه در بحران اخیر دامن زده شود. در این میان یکی از جریاناتی که مواجهه‌اش با کرونا تأمل‌برانگیز و یادآور احیای اخباری‌گری تاریخی بود، جریاناتی بودند که مجموعه اقدامات نظری و عملیاتی را در این دوره سازمان‌دهی نمودند. اساساً جریان اخباری یکی از جریان‌های فکری حوزوی در مقابل جریان اصولی است و اخباریون کسانی هستند که به پیروی از اخبار و احادیث اعتقاد دارند و روش‌های اجتهادی و اصول فقه را نمی‌پسندند. (ثواقب، 1394).
طی سال‌های گذشته مجموعه‌ای از خرده‌جریانات در فضای حوزه به وجود آمده که وجه مشترک آنها نوعی تصلب و جمود بر نص و حذف سایر مؤلفه‌های رویکردهای اجتهادی است. در ماه‌های گذشته مهمترین خرده‌جریان فعال در این حوزه را می‌توان حامیان طب اسلامی با سرکردگی شیخ عباس تبریزیان دانست که اقدام به آتش زدن کتاب هالرسون نموده بود. در کنار تبریزیان، برخی از طلاب فعال و مدعی انقلابی‌گری که در سطح پردیسان و کشور فعال بوده‌اند با این جریان گره‌خورده و نقش مهمی در مطرح‌شدن این جریان داشته‌اند. خرده‌جریان دیگر برائتی‌هایی هستند که گرچه مدعی داشتن مرجعیت، اما به دلیل غلبه رویکردهای احساسی همواره بروز و ظهورشان بیشتر در هیئات و مجالس لعن بوده و در نهایت جریان شیعه افراطی معروف به شیرازی‌ها که در ماجرای حرم حمله به حرم حضرت معصومه (س) و امام رضا (ع) در مشهد نقش‌آفرینی نمودند. مجموعه این جریانات گرچه به‌تنهایی قدرت چندانی برای عرض‌اندام در مقابل نظر فقهی و مسلم مراجع تقلید نداشته‌اند؛ ولی توانستند در روزهای پایانی سال 98 ماجرای تلخی را در مقابل حرم‌های شریفین در ایران رقم بزنند که هشداری برای متولیان فرهنگی و حوزوی در کشور بود.
نتیجه‌گیری
یکی از دستاوردهای حوزه‌های علمیه به‌ویژه حوزه علمیه قم، نقش‌آفرینی روحانیت در بحران اپیدمی کرونا در کشور بود که این نقش‌آفرینی را می‌توان در افزایش مقبولیت اجتماعی به‌عنوان یکی از سرمایه‌های اجتماعی حوزه و روحانیت تأثیرگذار دانست که توانستند با به دست‌گیری بخشی از خدمات بار روانی حاصل از بیماری کرونا را در جامعه کاهش دهند؛ هرچند این اقدامات با خلأهایی روبرو بود؛ فقدان جایگاه حاکمیتی و دولتی حوزه‌های علمیه به‌ویژه در ستاد ملی مدیریت کرونا، اکتفا نمودن حوزه‌های علمیه به مدل جهادی خدمت طلاب و روحانیت، فقدان ساماندهی ساختاری و سازمانی فعالیت‌ها و خدمات و اقدام و واکنش دیرهنگام حوزه‌های علمیه در مواجهه با بحران اخیر؛ هرچند علی‌رغم ارائه پیشنهاد‌هایی از سوی مدیریت حوزه علمیه به وزارت بهداشت مبنی بر تشکیل کمیته امور فرهنگی و دینی و آمادگی حوزه‌های علمیه برای عضویت در ستاد مرکزی بحران کشور و توصیه رهبری در ارتباط تصویری با ستاد ملی مبارزه با کرونا، مبنی بر بررسی‌های دقیق درباره بسته بودن یا نبودن مساجد و مراکز دعا که باید بررسی این موضوع به کسانی سپرده شود که حقیقت و ضرورت دعا و توسل را درک می‌کنند. شاهد نادیده انگاری ظرفیت‌های حوزه‌های علمیه برای به دست‌گیری این مدیریت و حضور نمایندگی از حوزه‌های علمیه در ستاد ملی بحران بودیم که درمجموع بررسی کلی عملکرد طلاب، روحانیون و مراجع و مدیریت حوزه‌های علمیه در بحران اخیر نشانگر پتانسیل‌های بالقوه‌ای برای ایفای نقش‌های اجتماعی، مدیریت عقلانی و مدبرانه بحران‌هاست؛ اما ایجاد ساختار منسجم، تعریف‌شده و متخصص در حوزه‌های علمیه برای نقش‌آفرینی در بحران‌های اجتماعی یکی از ابعاد نادیده گرفته شده در ساختار حوزه‌های علمیه است که بدیهی است بدون ایجاد این ساختار و مدلی جدید برای نقش‌آفرینی اجتماعی روحانیت و اکتفا نمودن به مدل جهادی نمی‌توان در همه بحران‌ها ورود پیدا کرد. از سویی دیگر، جریان‌های فکری منتسب به حوزه‌های علمیه به‌خصوص حاکم بودن جریان فکری اخباری‌گری بر تفکرات شخصیت‌ها و نمایندگی از این جریان، مانعی بزرگ برای به ظهور رسیدن تفکر اصلی حوزه‌های علمیه خواهد شد که در این میان نیز نیازمند ساماندهی این جریان‌ها به‌خصوص در زمینه اعتبارسنجی طب مکمل و طب اسلامی از سوی حوزه‌های علمیه و رسیدن به وحدت رویه با طب مدرن و پزشکی هستیم تا شائبه مقابله موافقان طب اسلامی با طب مدرن رخت بربندد.
منابع
- ثواقب، جهانبخش (1394)، سیر جریان اخباری‌گری از آغاز تا امروز، خبرگزاری ایکنا: https://isfahan.iqna.ir/fa/news/3469835
- طباطبایی فر، محسن (1394) جریان‌های فکری در حوزه معاصر قم، تهران، نشر نی.
- عیسی نیا، رضا (1385) گونه شناسی روحانیت و دیدگاه امام خمینی، نشریه حضور، شماره 59.
- کعبی، عباس (1398)، بایسته‌های نقش روحانیت در مبارزه با کرونا، ایکنا:
https://iqna.ir/fa/news/3881315
- وکیلی، محمد (1391)، حوزویان و نوع مواجهه با پدیده‌ای به نام بحران کرونا، وب‌سایت مباحثات: http://mobahesat.ir/22880
- یعقوبی، عبدالرسول (1391)، معناشناختی واژه روحانیت، معرفت فرهنگی اجتماعی، شماره چهارم.
[1]. دانش‌آموخته جامعه الزهرا و کارشناس ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی
[2]. خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ انتشار 16/01/ 1399
[3]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ انتشار 02/01/1399
