به مناسبت درگذشت آيتالله سیدمحمدسعید حکیم
عباس صفایی حائری[1]
درآمد
در ۱۲ شهریور ۱۴۰۰، آیه الله سید محمدسعید طباطبایی حکیم (زاده ۱۳۵۴ق-۱۳۱۴ش)، در شهر نجف درگذشت. پدرش سید محمدعلی از استادان سطوح عالی حوزه علمیه نجف و مادرش دختر مرحوم «آیتالله سید محسن حکیم» بود. این یادداشت گوشهای از شخصیت علمی و حوزوی وی را تبیین میکند.
آیه الله سیدمحمّد سعید حکیم یادگیری دروس مقدّماتی حوزه را از ده سالگی نزد پدرش آغاز کرد و پس از گذراندن دوره سطح، در دروس خارج آیات «سیدمحسن حکیم»، «شیخ حسین حلّی»، «میرزاحسن بجنوردی» و «سید ابوالقاسم خوئی» حاضر شد. آیه الله سیدمحسن حکیم تصحیح و تحقیق کتاب فقهی خود، مستمسکالعروة الوثقی را به او واگذار کرد. وی از همان دوران جوانی و در سی و دو سالگی تدریس دورس خارج فقه و اصول و همچنین تفسیر و اخلاق را آغاز کرد. از شاگردان ایشان میتوان به «آیتالله حسین فرج عمران قطیفی»، از اساتید بنام فقه و اصول در حوزه علمیه قطیف، و «آيتالله شیخ باقر ایروانی»، از اساتید حوزه علمیه نجف، اشاره کرد.
1. آثار علمی
از آیه الله سیدمحمد سعید حکیم آثار متعدّدی در موضوعات فقه، اصول، مسائل تازه فقهی و برخی مسائل اجتماعی به چاپ رسیده است. کتاب «المحکم فی اصول الفقه» در علم اصول فقه و «مصباح المنهاج» که شرح کتاب فقهی منهاجالصالحینِ مرحوم آیة الله سیدمحسن حکیم است، در نوزده جلد، از مهمترین آثار علمی او به شمار میرود. علاوه بر این دو اثر، مکتوبات دیگری هم از ایشان در موضوعات فقهی و اصولی به چاپ رسیده است. ایشان بر کتابهای رسائل و مکاسب مرحوم «شیخ انصاری» و همچنین کفایه مرحوم «آخوند خراسانی» حواشی جامعی نگاشتند. همچنین در مجموعهای سه جلدی با نام «تهذیب علم الأصول» تلاش کرده است تا محوریترین و مهمترین مباحث علم اصول در سطح تخصّصی بپردازد.[2] ایشان کتاب «الکافی فی اصولالفقه» را نیز با این دغدغه نگاشتند که طلّاب را از کتاب کفایة الأصول مرحوم آخوند خراسانی بینیاز کنند. به نظر ایشان این کتاب ناظر به تحوّلات اخیر در علم اصول نیست و لازم دیدند که کتابی تدوین شود تا مسائل این علم را بهروز و با سبکی تازه در اختیار طلّاب قرار دهد.[3]
آیة الله سیدمحسن حکیم به موضوعهای نوپدید هم پرداختهاند؛ کتاب «فقه استنساخالبشری» دربردارنده پاسخهای ایشان به مسائلی در رابطه با شبیهسازی ژن انسان و تلقیح مصنوعی است. همچنین از ایشان اثری درباره سیره معصومان و امامان شیعه به نام «سیری در سیره و زندگینامه امامان معصوم» به چاپ رسیده است.
2. دیدگاههای تازه
سید محمدسعید حکیم در برخی مسائل فقهی دیدگاههای تازهای داشت که در ادامه به برخی اشاره میشود:
یکم. مخالفت با مجازات مُرتَد. ایشان در پاسخ به استفتایی درباره استحقاق مجازات فرد مرتد، در عین حال که این عمل را گناهی بزرگ میشمارد که در روز قیامت عقابی سخت در پی خواهد داشت، مجازات دنیوی مرتد را از وظائف فقیه نمیداند.[4] هرچند نظر مشهور فقهای شیعه بر لزوم مجازات دنیوی مرتدّ است، ولی از دیرباز تا به امروز بعضی فقها، از ابوالصلاح حلبی تا مرحوم آية الله منتظری، در اینباره تردیدهای داشته و دارند.[5] این گروه از فقها ملاک کیفری ارتداد را عناد و جحد میدانند و کسی که با استدلال از دین خود روی گردانده را مرتد نمیشمارند. اما به نظر میرسد پاسخ مرحوم آیة الله سید محمدسعید حکیم نوعی عبور از این دوگانه است. ایشان حتی در فرض عناد شخص مرتدّ هم برای او یک مجازات دنیوی نمیشناسد و عقاب او را به روز قیامت موکول میکند.
دوم. همچنین در خصوص مسئله رؤیتِ هِلال، افق قارههای آسیا، آفریقا، اروپا و اقیانوسیه را یکی میدانست. بر پایه این فتوا، اگر در یکی از شهرهای یکی از این مناطق، هِلال ماه دیده شود، دیگر مناطق هم حکم شرعی آن را خواهند داشت. استدلال ایشان به این نکته بود که آسیا، اروپا و آفریقا یک افق دارند و استرالیا هم به خاطر آنکه با این سه قارّه در یک خط قرار دارد، در افق از آنها تبعیت میکند. [6] از دیرباز مسأله رؤیت هلال یکی از چالشبرانگیزترین مسائل فقهی در میان مسلمانان به شمار میرفته است. آنچه مسأله اصلی در این موضوع است، جواز دیدن هلال ماه نو به واسطه چشم مسلّح است. اما مسألهای دیگر که اثر مهمی در این مسأله دارد و با پیشرفت علم تبدیل به یک مسأله جدی برای مقلّدان شیعی شده است، مسأله تقسیم افقهای کشورهای جهان است. امروزه غالب مراجع هنگامی که اعلام عید و یا عدم رؤیت هلال میکنند، نظر خود را نسبت به کشوری میگویند که در آن زندگی میکنند. این در حالی است که میان ایران و عراق و کشورهای مجاور، تنها یک مرز اعتباری فاصله انداخته است و این برای بسیاری از مقلّدان جای این پرسش را باز کرده که چگونه در عراق باید مردم روزه بگیرند و در ایران نماز عید قربان خوانده شود؟! از این منظر فتوای مرحوم آية الله سید محمدسعید حکیم جالب توجه میشود که ایشان به این مهم توجه دارد که از منظر جغرافیایی، تفاوت میان سرزمینها نه در مرزهای اعتباری که در ویژگیهای جغرافیایی آن سرزمینهاست.
سوم. ایشان در بحث حیض بر این باور است که علامتهای یادشده در فقه برای تشخیص خون حیض از غیر آن، برای حالت شک است. اما امروز و با پیشرفت علم میتوان در اینباره به علم رسید و اگر با معیارهای علمی تشخیص داده شد که خون حیض است، دیگر نیازی به مراجعه به آن علامتهای فقهی نیست.
چهارم. از نظر حکیم، پیروان ادیان ابراهیمی از نظر فقهی پاک هستند و ازدواج دائم مرد مسلمان با زن اهل کتاب جایز است. ایشان از جمله فقهای پیشتاز در فتوا به طهارت اهل کتاب بود. حتی ایشان درباره کافر غیرکتابی(مانند آتئیستها و مادیگرایان) نیز فتوا به نجاست نمیدهند و تنها احتیاط میکنند.[7] آیة الله سیستانی هم در آخرین نظر خود از فتوای گذشتهشان برگشته و در رابطه با نجاست کافر غیرکتابی احتیاط کردند.[8]
3. فعالیتهای اجتماعی و مرجعیت
کنشهای اجتماعی مرحوم آیه الله حکیم را میتوان از دوران صدام پیگیری کرد. او با قانونی که در آن دوران توسط صدام تصویب شد و پیادهروی برای زیارت امام حسین(ع) را ممنوع اعلام میکرد، مخالفت کرد و به همین مناسبت تحت تعقیب دولت صدام قرار گرفت و تا مدتی متواری بود.[9] در نهایت نیز به همراه هشتاد نفر از اعضای خاندان حکیم، به خاطر امتناع از حضور در کنفرانس مردمی اسلامی که به دستور صدام برگزار شده بود، دستگیر شد و به مدت هشت سال به زندان افتاد.[10] عمده قسمتهای کتاب «الکافی فی اصولالفقه» را در همین دوران و در زندان نوشت.[11]
پس از درگذشت آیتالله خویی، مرجعیت آیه الله سید محمدسعید حکیم آغاز شد. فعالیتهای تبلیغی دفتر ایشان، علاوه بر نواحی مختلف عراق، ایران، هند و پاکستان را هم پوشش میداد. ایشان در واکنش به کشتار شیعیان پاکستان توسط گروهی به نام «سپاه صحابه»، بیانیهای صادر کرده و دولت پاکستان را مسئول پاسخگویی به آن جنایت دانست. در پاسخ به واکنش ایشان، «نواز شریف»، نخستوزیر وقت پاکستان، نامهای به دفتر وی نوشت و ضمن ابراز همدردی از تصمیم دولتش برای مبارزه با عاملان کشتار شیعیان خبر داد.[12]
همچنین توجه ایشان به وضعیت معیشتی شیعیان جای توجه دارد. ایشان با تأسیس یک نهاد خیریه تلاش کردند تا به امور شیعیان کشورهای عراق و پاکستان و افغانستان رسیدگی کنند.ایشان برای بررسی وضعیت شیعیان محروم افغانستان فرزند خود را به این کشور فرستاده و امور ایشان را به دقت رصد کرده بود.[13]
همچنین پس از تجاوز گسترده گروهک تروریستی داعش به عراق، ایشان از جمله شخصیتهای فعّال عراق در مبارزه با تروریسم بود. وی در ملاقاتهای متعدّدی که با سیاستمداران ایرانی، از جمله علی لاریجانی و اسحاق جهانگیری، داشت بر لزوم همبستگی میان ایران و عراق برای دفاع از شیعیان تأکید کرد. به باور او حرکتی در جهان شکل گرفته است که بیشترین قربانیانش را از شیعه میگیرد و شیعه بیدفاع مانده است. به همین خاطر لازم است که خود شیعیان سپری برای حفاظت از تشیع بسازند.[14]
4. واکنشها پس از وفات
همزمان با درگذشت ایشان، رهبر معظّم انقلاب، سایر مراجع تقلید شیعه در ممالک اسلامی و دولتمردان ایران و عراق در پیامهایی، وفات ایشان را تسلیت گفتند.[15]تجلیل از جایگاه عالی علمی، خدمات فرهنگی و همچنین فضائل اخلاقی ایشان محور مشترک این پیامها بود. علاوه بر سفارت آمریکا، سایر دولتهای حاشیه خلیج و کشورهای منطقه نیز مرگ ایشان را ضایعهای بزرگ برشمردند. در این پیامها، از آیة الله سید محمدسعید حکیم به عنوان «نماد صلح و محبت» تجلیل شده است.[16]میتوان با توجه به پیامهای تسلیتی که به مناسبت درگذشت سید محمدسعید حکیم منتشر شد، وی را چهرهای بینالمللی دانست.
پس از درگذشت آیتالله سید محمدسعید حکیم، «عبدالعزیز الشمری»، سفیر عربستان در عراق، در مجلس عزای ایشان که از سوی دفتر «سید عمّار حکیم» برگزار شد شرکت کرد. همچنین سفارت عربستان سعودی پیام تسلیتی به مناسبت درگذشت ایشان منتشر کرد. همچنین در سایت شبکه «العربیه» هم یادداشتی به مناسبت درگذشت ایشان، با عنوان «آیتالله حکیم، امانتدار میراث نجف و صلح»، منتشر شد. در این یادداشت تلاش شده بود تا از سید محمدسعید حکیم شخصیتی سیاستگریز و خصوصا مخالف با سیاستهای جمهوری اسلامی ایران تصویر کند. برخی بر این باوراند که حضور دولت عربستان سعودی در مراسم ختم این عالم شیعی و همچنین ابراز تسلیت آنها، در پی طرحی کلانتر برای نفوذ به نجف و جریان شیعی عراق است. همزمان با تشییع مرحوم حکیم، وزیر کشور سعودی هم وارد عراق شد و مذاکراتی با سران این کشور داشت.[17]
از جمله مطالبی که پس از درگذشت آیه الله سید محمدسعید حکیم، در فضای مجازی بسیار مورد توجه قرار گرفت، رفع یک اتّهام بود. بر اساس ادعای برخی رسانهها، ایشان به هیچ وجه زنان را به حضور نمیپذیرفتند. پس از وفات ایشان، «زهرا اخوان صرّاف» در یادداشتی که در سایت «دینآنلاین» منتشر شد، تجربه خود از حضور در دفتر مرحوم حکیم و گفتگوی علمی با ایشان را روایت کرد.[18] بر اساس روایت اخوان صرّاف، آیتالله حکیم نه تنها از به حضور پذیرفتن زنی امتناع نکردند، بلکه با روی خوش و با حوصله حرفهای او را شنیده و به مسائل او پاسخ داده است. همچنین وبسایت شفقنا به تصاویری از جلسات ایشان با زنان دست یافت و آنها را منتشر کرد که گواهی بر عدم صحّت ادعای مطرح شده درباره دوری ایشان از زنان بود.[19]
جمعبندی
با مروری بر زندگی آية الله سید محمدسعید حکیم میتوان او را الگویی قابل توجّه برای زیست فقیهانه در جهان جدید دانست. مرجع تقلیدی که هم تلاش میکرد تا سویههای هویتی مذهب را فرونگذارد و به امور شیعیان توجه نشان دهد و هم نگاهی به سوی تحولات دنیای جدید داشت و از امکانهای آن بهره میبرد.
ما امروز گاه با دوگانهای مواجه میشویم که فقهای ما یا تنها به مسائل هویّتی عطف توجه دارند و نسبت به جهان جدید و تحولات آن بیگانهاند، یا تنها به عنوان یک فقیه امروزی شناخته میشوند و نسبت به امور مذهبی و هویتی توجه شایستهای بذل نمیکنند. آیة الله سید محمدسعید حکیم فقیهی بود که حرمت هر دو عرصه را رعایت میکرد.
او به علم جدید نظر داشت و باکی نداشت که با پذیرش دستآوردهای بشری فتوایش در برابر رأی مشهور قرار بگیرد. پذیرش معیارهای علمی در فتاوای مختلف او نمود یافته است که برخی از آنها در این یادداشت مرور شد. نکته جالب توجه آن است که اظهار چنین نظراتی در حوزههای علمیه هیچ نوع واکنش تند و منفی هم در پی نداشت؛ که این خود نشان از مقبولیت علمی ایشان دارد.
همچنین فهم آیه الله حکیم از جهان جدید و تحولات انسانی آن شایسته توجه است. فتوای ایشان درباره مجازات مرتدّ، در فضای امروز به خوبی فهمیده میشود. بسیاری از دغدغهمندان مسلمان با مسأله آزادی بیان و حق بیان رأی و نظر برای آحاد جوامع مسلمان مواجهاند. و این مطالبه انسان جدید که حق دارد تا نظرش را آنگونه که پذیرفته است بیان کند، سنگی بر سر راه تعامل مسلمانان با دیگرباشان دینی است. فارغ از مبانی فقهی ایشان برای نفی مسئولیت فقیه در قبال کیفر دنیوی مرتد، نفس این فتوا در تعامل میان مسلمانان و دیگرباشان اثری مثبت دارد و باعث میشود تا زمینه هراس از اسلام در مقام اظهار رأی و نظر برچیده شود. علاوه بر این، آنچه از روایتهای نوشتاری و تصویری از جلسات ایشان با زنان منتشر شد، بر فهم پیشروی ایشان از زمانه گواه است.
نکته مهم این است که آیة الله سید محمدسعید حکیم، با توجه به این ابعاد، از وظیفه خود در قبال مرزبانی تشیّع نیز غافل نشدند. فعالیتهای گسترده بیت ایشان در سایر ممالک اسلامی و خدماتی که به شیعیان کشورهای مختلف، از جمله شیعیان محروم افغانستان و پاکستان، داشتند، نشان از دلسوزی عمیق ایشان نسبت به شیعیان دارد. همچنین تأکید بر اجرای مناسک و آیینهای سوگواری و جشنهای مناسبتی برای امامان معصوم از اهتمام ایشان بر زنده نگاه داشتن مناسک جمعی شیعه خبر میدهد.
جامعیتی که آیة الله سید محمدسعید حکیم در حیات خود به آن پایبند ماندند، میتواند به مثابه الگویی برای زیست علمی و عملی طلّاب و شیعیان سراسر جهان مورد توجه قرار بگیرد.
فهرست منابع:
[1] . دانش آموخته حوزه علمیه قم و کارشناس ارشد فلسفه دین.
[2] . «گوهر تابان، نگرشی کوتاه بر زندگی آیة الله سید محمدسعید حکیم»، سایت آیتالله سید محمد سعید حکیم.
[3] . «ناگفتههایی از زندگی خانوادگی و مبارزاتی آیت الله سید محمد سعید حکیم در گفتگوی شفقنا با فرزند ایشان سید ریاض حکیم»، سایت شفقنا، تاریخ انتشار: ۲۴، قوس، ۱۳۹۲.
[4] . «مجازات افراد مرتد از اسلام وظیفهی ما نیست: فتوای حضرت آیتالله العظمی حکیم». سایت شفقنا، ۲۹، اردیبهشت، ۱۳۹۷ش.
[5] .«فتوای تازه آیة الله حکیم درباره مرتد» سایت عصر اسلام، تاریخ انتشار: ۷، خرداد، ۱۳۹۷ش.
[6] . «ناگفتههایی از زندگی خانوادگی و مبارزاتی آیت الله سید محمد سعید حکیم در گفتگوی شفقنا با فرزند ایشان سید ریاض حکیم»، سایت شفقنا، تاریخ انتشار: ۲۴، قوس، ۱۳۹۲.
[7] . همان.
[8] . «فتوای تازه آیة الله حکیم درباره مرتد» سایت عصر اسلام، تاریخ انتشار: ۷، خرداد، ۱۳۹۷ش.
[9] . سجاد، محمدحسین، اسوه فقاهت و دینداری، ص ۳۷، دارالهلال، ۱۴۲۸ق.
[10] . همان، ص ۵۲ و ۵۳.
[11] . «ناگفتههایی از زندگی خانوادگی و مبارزاتی آیت الله سید محمد سعید حکیم در گفتگوی شفقنا با فرزند ایشان سید ریاض حکیم»، سایت شفقنا، تاریخ انتشار: ۲۴، قوس، ۱۳۹۲.
[12] . «گوهر تابان، نگرشی کوتاه بر زندگی آیة الله سید محمدسعید حکیم»، سایت آیتالله سید محمد سعید حکیم.
[13] . «ناگفتههایی از زندگی خانوادگی و مبارزاتی آیت الله سید محمد سعید حکیم در گفتگوی شفقنا با فرزند ایشان سید ریاض حکیم»، سایت شفقنا، تاریخ انتشار: ۲۴، قوس، ۱۳۹۲.
[14] . «آیتالله محمدسعید حکیم؛ مرجعی که با همه دغدغههایش رفت»، سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ انتشار: ۱۳، شهریور، ۱۴۰۰.
[15] . گزارش کاملی از پیامهای تسلیت و مراسمهای برگزار شده از طرف بیوت و مؤمنان در شهرهای مختلف در وبسایت رسمی ایشان منتشر شده است.
[16] . «واکنشهای داخلی و بین المللی به ارتحال آیتاللهالعظمی سید محمد سعید طباطبایی حکیم»، سایت خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ انتشار: ۱۳، شهریور، ۱۴۰۰.
[17] . «دیپلماسی تسلیت برای نفوذ در میان شیعیان عراق»، کانال تلگرامی مطالعات خلیج فارس.
[18] . «مرجع تقلیدی که مطلقا زنان را نمیپذیرفت»، سایت دین آنلاین، تاریخ انتشار: ۲۱، شهریور، ۱۴۰۰.
[19] . «جلسات متعدد زنان با حضرت آیت الله حکیم»، سایت شفقنا، تاریخ انتشار: ۲۴، شهریور، ۱۴۰۰.